Terwijl de politiek zich in het grootste deel van de westerse wereld niet of nauwelijks meer met architectuur of ruimtelijke ordening lijkt te mogen bemoeien en in Nederland zelfs het hiervoor verantwoordelijke ministerie wordt weggesnoeid, richten de ogen van veel ontwerpers zich hoopvol op opkomende landen als India, China, Rusland en het Midden Oosten, waar complete nieuwe steden als paddenstoelen uit de grond schieten en grootschalige opdrachten eerder regel zijn dan uitzondering.
Poster publiciteitscampagne waarop de culturele diversiteit voor het nog te realiseren Engelse Milton Keynes wordt verbeeld.
Wat is de relatie tussen nieuwe steden en politiek? Dit was de centrale vraag tijdens de internationale conferentie New Towns & Politics die onlangs plaatsvond in new town Almere. Want dat er sprake is van een relatie, is volgens de organisator van dit evenement, het in Almere gevestigde International New Town Institute (INTI) evident. Het ontwerpen van een nieuwe stad ziet het INTI als een ultieme politieke daad: “vanuit het niets wordt door politici, plannenmakers, ondernemers en ingenieurs een nieuwe samenleving bedacht en ingericht”. De ruimtelijke verschijningsvorm van deze nieuwe nederzetting is dan ook dikwijls een reflectie van het systeem of de ideologie waarin zij tot stand is gekomen. Tijdens haar inleiding memoreerde INTI-directeur Michelle Provoost dat het oude Griekse woord ‘polis’ vertaald kan worden als ‘stad’ (burgergemeenschap) of als ‘politiek’.
Tijdens de goedbezochte tweedaagse bijeenkomst presenteerden architecten en onderzoekers hun visies en bevindingen. Politici waren helaas niet herkenbaar aanwezig en sprekers lieten zich behoorlijk diplomatiek uit. Bij presentaties door architecten uit Iran, Korea en Israël was de factor politiek echter onvermijdelijk aanwezig, daar wordt stedenbouw soms nog als wapen ingezet om de bevolking te controleren, te imponeren of om territorium uit te breiden. Bij de meeste andere bijdragen werd het thema pas na kritische vragen, met name door Wouter Vanstiphout, voorzichtig aangestipt. Houden architecten zich dan helemaal niet meer bezig met politiek?
Een waaier aan voorbeelden uit het recente en verre verleden werd gepresenteerd, variërend van een Aerotropolis in India, Eco-Cities en oliesteden in Saoedi-Arabië, privaat ontwikkelde (gated) communities in Noord Amerika tot nederzettingen van kolonisten in Israël en grootschalige masterplannen in het Verre Oosten. De definitie van het begrip new town blijkt tamelijk veelomvattend. De samenbindende factor blijkt dat er achter het stichten van een new town een ideaal of grotere gedachte zit: de creatie van een betere samenleving. Dat kan zelfs bijna religieuze vormen aannemen, zo liet spreker Dan Handel zien aan de hand van Mormonen nederzettingen als Salt Lake City.
Homeruskwartier, Almere – foto Martijn Tabak
Achter het merendeel van de nieuwe steden die momenteel in opkomende landen uit de grond worden getrokken zit evenwel helemaal geen ideaal, of men zou het neoliberalisme als zodanig kunnen benoemen. Het gaat vooral om geld verdienen met belegging en speculatie. Het lijkt uitsluitend de bevoorrechte middenklasse te zijn die hier een onderkomen vindt en steeds vaker is dat binnen omheinde enclaves. De bijdrage van westerse architecten en thema’s als ecologisch bouwen worden dikwijls gebruikt om deze projecten nog beter in de markt te zetten.
Volgens Kees Christiaanse moet je je als stedenbouwer realiseren dat je slechts beperkte invloed hebt. Desondanks probeert Christiaanse met KCAP, in navolging van Jane Jacobs, ook bij zijn Russische en Chinese projecten altijd het concept van een ‘open’ stad te bewerkstelligen door een mix aan functies en woningtypes voor te stellen, met zoveel mogelijk levendigheid in de plinten van gebouwen en een gezonde verhouding tussen publieke en private ruimten.
De vraag naar kennis en inbreng van westerse ontwerpers is groot in een land als China. De kunst is om met passende antwoorden te komen en een daadwerkelijk zinvolle bijdrage te leveren zonder je te laten misbruiken voor marketingdoeleinden. “Soms moet je gewoon een opdracht weigeren”, aldus Christiaanse.
Veel door de overheid geplande new towns blijken na verloop van tijd star en nauwelijks in staat om veranderingen in de maatschappij te adapteren. Zal ditzelfde verhaal ook opgaan voor de nieuwe private ontwikkelingen? De meeste voorbeelden die tijdens de conferentie getoond werden, lijken op het eerste gezicht weinig duurzaam, puur gebouwd voor korte termijn en hebzucht. Kenny Cupers die een onderzoek presenteerde naar het functioneren van de grand ensembles rond Parijs, merkte ironisch op dat privaat ontwikkelde communities beter in hun doel lijken te slagen, namelijk het uitsluiten van anderen, dan dat de modernistische door de overheid geplande new towns er in slagen om mensen in te sluiten.
Er zal gezocht moeten worden naar een nieuwe balans tussen markt en overheid, zowel in Nederland als in landen als China. Vrijheid is belangrijk, maar supervisie blijft nodig om de (nieuwe) stad in banen te leiden.
Dit wordt ook nagestreefd in de nieuwe Almeerse wijk Homeruskwartier, die een rol speelde tijdens het debat. Hier wordt momenteel geëxperimenteerd met een nieuwe manier van stedenbouw. Binnen door de lokale overheid geregisseerde kaders heerst optimale vrijheid waar bewoners hun gebouwde dromen min of meer kunnen realiseren. Volgens Jacqueline Tellinga, gebiedsontwikkelaar particuliere bouw bij de Gemeente Almere, is het Homeruskwartier een goed voorbeeld van sociaal democratische planning. Deze manier van stedenbouw biedt volgens haar ook weerstand tegen grondspeculatie door grote ontwikkelaars. Maar kan dit model dan ook herhaalt worden buiten Almere op plaatsen waar grondbezit ingewikkelder in elkaar steekt? De in de zaal aanwezige Dirk Frieling, voormalig hoofd Projektburo Almere, wees terecht op het unieke feit dat in Almere vrijwel alle grond overheidsbezit is. Het model dat met het Homeruskwartier wordt nagestreefd is volgens Frieling echter zowel vanuit sociaal-democratisch oogpunt (emancipatie) als vanuit liberaal oogpunt (grondbezit) een positieve ontwikkeling en politiek gezien een geslaagde consensus.
Als onaangename afsluiting van de verder prettige bijeenkomst schotelde de Amerikaan James Kostaras de aanwezigen in een nachtmerriescenario voor hoe slimmere en betere steden ook gecreëerd kunnen worden. Nieuwe stedelingen zouden volgens dit scenario hun democratische rechten op moeten geven in ruil voor veiligheid, voedsel en werk; het beëindigen van maatschappelijk engagement als een conditio sine qua non om ernstige milieurampen en voedseltekorten te voorkomen.
Zo’n scenario is wellicht denkbaar in een totalitaire staat. Voor Nederland lijkt het me een prettiger scenario om oude new towns en bestaande steden te repareren en te verdichten. Grootschalige uitbreidingsplannen zijn binnen het huidige politieke en economische klimaat in Nederland voorlopig passé. Experimenten zoals het Homeruskwartier zouden ook stedelijke verticale varianten kunnen krijgen, bijvoorbeeld in het casco van oude galerijflats, een rigide type dat net als veel oude new towns aan vernieuwing toe is.