Recensie

Lessen voor ontwerpers

Wat verbindt de architect Robert Venturi met de fotograaf Stephen Shore? Allard Jolles legt het uit.

Foto’s van de delen van de stad laten de beschouwer altijd iets anders zien dan wat er ‘in het echt’ te zien is. Ten eerst komt dat natuurlijk door de kadrering, waardoor een foto altijd een soort venster op of spiegel van de samenleving is. Vervolgens is daar natuurlijk de mechanische vertaling van drie naar twee dimensies, waardoor ‘volume’ een grafische eenheid wordt. Ten slotte is, en dit wordt de laatste open deur, het camerastandpunt van belang. Vaak is de compositie van een foto verknald als de fotograaf één stap naar rechts of links zet, naar voren of naar achteren, of op een ladder staat in plaats van op de grond. Dit laatste is erg mooi te zien op de foto die Stephen Shore nam op 21 juni 1975, in de Coronado Street in Los Angeles. Het gebouw staat centraal in het beeld, maar we zien een schaduw van een palmboom die ons oog van rechtsonder op de foto begeleidt richting voordeur, middenin de foto. De schaduw stopt daar niet, maar loopt links van het midden over de gevel omhoog, en vindt zijn vervolg in een échte palm die achter het gebouw staat. Ieder ander camerastandpunt had dit effect teniet gedaan. Meesterlijk, maar er zijn meer redenen waarom deze fotograaf belangrijk is.

Mix

In 1982 verscheen Shores Uncommon Places voor het eerst, een serie van maar 50 foto’s. De onlangs verschenen herdruk biedt voor het eerst de complete serie in één band, zo’n honderd foto’s meer dan toen. Shore noemt het zelf ’the directors cut’, ondanks dat hij bij eerder versies toch echt zelf de selectie had gemaakt. Nu we alles eenvoudig kunnen overzien, blijkt de serie van groot belang geweest voor de huidige generatie stads- en landschapsfotografen.

Shore’s foto’s hebben als titel altijd een aanduiding van tijd en plaats. Dit benadrukt niet alleen het feit dat het om een serie gaat, een afgerond geheel.  Door de geografische bepaaldheid van het werk is het zelfs mogelijk op de kaart van de USA de route van Shore te volgen. Shore leerde in series werken van zijn toevallige leermeester Andy Warhol, van wie hij ook het goed ontwikkelde zintuig voor het mixen van ‘high’ en ‘low culture’ vandaan heeft. Terecht: het bijzondere en het alledaagse gaan namelijk moeiteloos samen. Ze horen bij elkaar als dag en nacht, verbonden door schemer en ochtendgloren.

Alledaags

Maar voor ontwerpers zit er ook een belangrijke les in. Het voor de achterflap van de eerste druk geschreven tekstje van sterarchitect Robert Venturi wijst de weg. Het werk van Shore sluit namelijk direct aan op de visie van de ontwerper. En wat toen voor Venturi gold, geldt nu misschien voor een nieuwe generatie. Volgens Venturi verwerpt Shore overdreven weelderigheid, kunstzinnige verfraaiing en oppervlakkige vereenvoudiging. Shore accepteert de afgezaagde alledaagsheid van het Amerikaanse (stads)landschap, hij accepteert het op tijdelijkheid gebaseerde. Shore heeft vrede met de verlopen aanblik van het platteland en de ruimtelijke losheid van de Amerikaanse stad. Shore geeft het gewone weer een plek, en maakt het aangrijpend, samenhangend en bijna beminnelijk. Tot zover Venturi. De titel van het boek is dus perfect gekozen: ‘commonplace’ betekent alledaags, het onderwerp van de foto’s, maar het voorvoegsel ‘Un’ maakt die plekken meteen weer bijzonder.

Andersom

Venturi geeft hier onomwonden uiting aan zijn liefde voor het alledaagse. Alles wat we nooit zien, omdat we er ten eerste nooit goed naar kijken en omdat het ten tweede deel uitmaakt van de grijze ruis die altijd in de achtergrond van ons blikveld aanwezig is, wordt door Shore expliciet en bijzonder gemaakt. Dat is precies wat Venturi altijd met lekenarchitectuur heeft gedaan: geen oordeel vellen, zeker niet in esthetische zin (‘lelijk bestaat niet’), maar juist volledige acceptatie van het bestaande en daar de eigen vocabulaire op aanpassen. In die zin heeft Venturi’s architectuur altijd een fotografisch karakter gehad: zien, accepteren, en dan een nieuw beeld toevoegen. De fotograaf drukt af, de architect tekent.

Tegenwoordig gaat het maar al te vaak andersom: in plaats van ’toevoegen’ zien we erg veel sloopactiviteiten; in plaats van andermans werk te ‘accepteren’ vinden ontwerpers maar al te vaak dat alles wat anders is, slechter is dan het eigen oeuvre; en het ‘zien’, waar alles mee zou moeten beginnen, komt pas achteraf in de vorm van het omzien in verwondering naar het tegenvallende resultaat van de eigen inspanning. De les van Shore: ontwerpen is goed kijken, accepteren en toevoegen, in precies die volgorde.

Dit maakt Stephen Shores Uncommon Places een tijdloos meesterwerk van een groot kunstenaar. Geen ontwerper kan zonder.