Feature

Vrijheid ligt in leegte

Een man met een missie, dat is Ronald Rietveld. Net geland vanuit Venetië, en op aarde, na meer dan vier maanden intensief te hebben gewerkt aan de tentoonstelling Vacant NL in het Nederlands paviljoen op de 12de architectuurbiënnale, gaf hij op 7 september de Arcam-lezing in De Brakke Grond. Zijn zichzelf toebedeelde taak? Nieuwe doelen vinden voor oude leegstaande gebouwen. Rietvelds pleidooi is gestoeld op een oprecht geloof in de mogelijkheid van hergebruik en het scheppen van inspirerende plekken, voor met name de creatieve kenniseconomie.

De landschapsarchitect begint zijn verhaal met dampende housebeats, uit de Onrust documentaire De Andere Wereld (VPRO, 1988-1992), die toen in lege, rauwe ruimtes klonken. De pasfoto’s op de lidmaatschapbewijzen van Club RoXY, tonen de jaarlijkse nieuwe haardracht van een jonge Rietveld boven een continu gretige blik. De vrijheid opzuigend die eind jaren tachtig na New York – Rietveld noemt het Meatpackdistrict als voorbeeld van spannende en inspirerende werelden die koud naast elkaar de gaten in het stedelijke weefsel opvullen – ook Amsterdam in haar greep heeft. Die vrijstaat is een kweekvijver voor creatieve industrie. Decorbouw, grafische vormgeving en muziek, met de opkomst van dj’s en vj’s, bloeien en vormen de inspiratie voor befaamde evenementen. Rietveld schetst een ketting van vrijhavens, waarbij sommige plekken (de Fifth Floor van Vrieshuis Amerika als de hottest skatebaan) internationale roem verwierven.
Nadat de machtsmachinerie van overheid, projectontwikkelaars en de stedenbouwkundige en architectonische ontwerpers deze plaatsen overnamen, trokken de vrijheidsstrijders verder om vervolgens de IJ-oevers te koloniseren. En anno 2010 is ook deze omgeving door de gevestigde orde ontdekt.

Tijd voor Rietveld om verder te kijken. Het gebied dat Rietveld Landscape samen met Atelier de Lyon kreeg toegewezen voor Vrijstaat Amsterdam – de Amsterdamse bijdrage aan de 4de Internationale Architectuur Biënnale Rotterdam vorig jaar – sluit perfect aan bij zijn fascinaties. Het project Tijdelijkheid als strategie verbeeldt de ongekende mogelijkheden van de haven en de westelijke IJ-oevers. Denkend in mogelijkheden vormt belemmerende milieuwetgeving, waardoor woningbouw niet mogelijk is, een kans voor hoge bouwconstructies. Gelegen buiten Schiphols aanvliegroutes en de stadsdeelbureaucratie ontstaat een tijdelijke, vrije ruimte zo groot als de Amsterdamse binnenstad, die vierentwintig uur per dag gebruikt kan worden voor uiteenlopende activiteiten. In een begeleidend filmpje trekken we door de wonderlijke wereld van de ‘Free Port’ met leegstaande loodsen, braakliggende gebieden en opgebruikte onderzeeërs. Jane Jacobs mantra 'oude gebouwen hebben nieuwe ideeën nodig' klinkt over het havenwater.

Aan de andere kant van het IJ bedacht Rietveld Landscape een project vanuit dezelfde fascinatie en in dezelfde geest. Het Nieuw Amsterdams Park bestaat uit dertig afgeschreven droogbakken, 100 bij 10 bij 6 meter, en biedt een flexibel gebruik voor elke subcultuur. In een doorlopend labyrint van water, straten, pleinen en binnenruimtes zijn de publieke ontmoetingsplaatsen de plekken waar een ieder de vrijheid heeft om aan een bepaald programma mee te doen.

De vrijheid ligt in de leegte; beelden van de tocht door het westen van de Verenigde Staten, die Rietveld enkele jaren geleden samen met zijn vrouw ondernam, bevestigen dit. Tijd, maat en schaal zijn de terugkerende elementen waartoe de landschapsontwerper zich steeds weer moet verhouden. De romanticus in Rietveld smult van de rauw- en grootsheid van eeuwenoude natuurconstructies als het Colorado Plateau, de Brice Canyon en de Sherman Tree. Grootse natuur biedt nieuwe inspiratie.
En leidt tot oog voor de eigen esthetiek van specifieke sporen in het landschap. Panorama Maasmond, een project voor de Maasvlakte – een dertig kilometer brede zone in de Rotterdamse haven – werd een manifest voor minimaal ingrijpen. Het spontane recreatieve gebruik op deze bijzondere plek, van bootspotten tot vissen, met de bijbehorende functies van vis- en frietkramen, vormt een cultuur die gekoesterd moet worden. De ingreep die Rietvelds bureau voorstelde beperkt zich dan ook tot één plek: het einde van de A5 waar een asfaltduin van 200 meter breed een podium voor uitzicht en spontaan gebruik biedt.

Het respect voor de natuur en daarmee het benutten van natuurkrachten bracht de winnaar van de Prix de Rome Architectuur 2006 (met het plan Generating Dune Scapes voor het havengebied van IJmuiden) tot een paradoxale ingreep voor de Bosplaat op Terschelling. Niet ingrijpen, de regel voor Unesco beschermd gebied, zou het verdwijnen van dit landschap betekenen. De interventie bestaat uit het aanbrengen van een palenwoud, om het verstuivende zand vast te houden. De betrokken ecologen moeten nog wennen aan dit voorstel.
Rietveld onderbrak zijn met plannen en voorstellen gelardeerd verhaal met de vraag, 'en maken jullie ook projecten?' Ja dat doen ze, maar opvallend genoeg bestond het daaropvolgende getoonde project, Bunker 599 (+ 603), uit een door midden gezaagd gebouw. De motivatie hiervoor lag in het zichtbaar en beleefbaar maken van de binnenkant van het gesloten bouwblok dat een bunker is.

De fascinaties voor leegte en vrijheid en het geloof in innovatie en creatief ondernemerschap komen samen in Vacant NL, de Nederlandse presentatie op de twaalfde architectuurbiënnale in Venetië. Samen met het door hem gevormde multidisciplinaire ontwerpteam legt hij een verband tussen de leegstand in Nederland en de kennis- en innovatieagenda die de Nederlandse overheid heeft laten opstellen. De realist Rietveld toont zich bewust van de praktische moeilijkheden bij hergebruik, door wetgeving, onwelwillende overheden, financiële beperkingen, etc. Dit mag zijn missie echter niet doen mislukken. Zo’n tienduizend leegstaande bijzondere openbare gebouwen wachten op een nieuwe bestemming. 4.326 schaalmodellen in een grotendeels leegstaand overheidsgebouw, het door Gerrit Rietveld ontworpen paviljoen in Venetië, zijn 4.326 laboratoria voor flexibel, (regel)vrije en inspirerend hergebruik. Leegte is in de ogen van Ronald Rietveld een kans voor open doel.