Gemeenschappelijkheid in de architectuur

Als post-bubble bureau in Japan is Atelier Bow-Wow, opgericht in 1992, bekend van relatief kleine inpassingsprojecten en interventies in de openbare ruimte, met name in gebieden met een hoge stedelijke dichtheid. Vanaf de jaren ’90 groeien de bomen in Japan niet meer tot in de hemel. Architecten smeden samenwerkingsverbanden en de focus verschuift – noodgedwongen – van ontwerp naar onderzoek en het object wordt niet langer als middelpunt gesteld, maar in relatie met de directe omgeving.

Unieke inpassingen
Atelier Bow-Wow heeft in haar beginjaren de ontwikkeling van het (kleine) Japanse huis in de context van de megastad Tokyo onderzocht. Het vanwege privacy in zichzelf gekeerde huis moest volgens hen weer onderdeel gaan uitmaken van de samenleving. Semi-private buitenruimtes – balkons, loggia’s – zorgen er voor dat bewoners op een laagdrempelige manier contact kunnen hebben met hun omgeving. Beperkingen proberen de architecten om te zetten in creativiteit en kansen voor het sociale weefsel van de stad.

Bow-Wow creëert verschillende niveaus van privacy in hun ontwerpen. Dit is één aspect van de door hen gehanteerde ‘behaviorology’, de studie naar het gedrag van mensen, natuurlijke elementen en gebouwen binnen de context van de stad en hun bijbehorende tijdcyclus. Het onderzoek resulteert onder andere in kleine projecten met een unieke inpassing en een vorm op maat. Zoals hun eigen huis met atelier gebouwd op een opgeknipt kavel in de vorm van een vlaggenmast – een lange smalle toegang dat leidt naar een klein en aan alle zijden ingebouwd bouwvlak. Een kavelvorm die veelvuldig in Tokyo voorkomt vanwege de Japanse erfbelasting.

Terug naar de basis
Het meest actuele ontwerpvraagstuk dat er in Japan voor architecten ligt is – niet verrassend – gerelateerd aan de tsunami in 2011. De verwoesting die volgde op het natuurgeweld met onder meer de lekkende kernreactor hebben bij meerdere Japanse architecten het bewustzijn veranderd. Toyo Ito heeft in 2012 bijvoorbeeld het landenpaviljoen tijdens de biënnale in Venetië gewijd aan deze – in zijn ogen – noodzakelijke omschakeling in het denken over architectuur. Terug naar de essentie waarbij bescheidenheid voorop staat. Vanuit de overheid krijgen architecten geen directe rol toebedeeld in de wederopbouw, maar door hun krachten te bundelen in initiatieven zoals ArchAid  proberen zij de bevolking te helpen en gelijktijdig na te denken over de toekomst van hun vakgebied.

Ook Bow-Wow is betrokken bij de wederopbouw. Het project Itakura Core House illustreert hoe ze ‘behavoir’ als concept inzet. Het betreft een basiswoning die is ontwikkeld voor de wederopbouw van het vissersdorp Momonoura. De bewoners die de ramp hebben overleefd willen graag blijven. Vanwege de natuur en de visproductie aldus Momoyo Kaijima. De eerste aandacht van de vissers gaat naar  het herstarten van hun bedrijf. Daar gaat ook bijna al hun geld inzitten. Uiteraard is dit belangrijk voor het individu en de lokale economie. Maar hoe kan je het dorp en een gemeenschap in korte tijd herbouwen?

Na gesprekken met bewoners hebben de architecten een behoefteanalyse gemaakt en voorstellen gedaan. Een voorstel betreft het ‘Itakura Core House’. Zoals de naam al onthult, betreft het een huis dat in de toekomst naar wens kan worden uitgebreid. Het huis heeft een loggia aan de straatzijde met uitzicht op zee als tussenruimte tussen privé en publiek, die tevens dient als omkleedruimte voor de vissers en het contact tussen bewoner en buitenwereld moet stimuleren. ‘Itakura’ verwijst naar een traditionele houtconstructiemethode. Geprefabriceerde dubbele houten panelen worden ter plaatse in stijlen geschoven. Hiermee is de bouwtijd beperkt en kunnen de bewoners zelf meehelpen met de bouw. Het gebruik van hout is ook in economische zin belangrijk, het geeft de lokale houtproductie een nieuwe impuls.

Maar de kern van het project in Momonoura gaat verder dan het bouwen van nieuwe passende huisvesting. Het gaat over het versterken van lokale krachten om weer vitaliteit in het dorp te krijgen. Zoals ook uit de analyses van Bow-Wow blijkt, ligt de kracht van Momonoura in de kennis over de visproductie. Samen met de bevolking is  dan ook een school voor visserij opgericht, ter promotie van de visserij en om kennis en technieken uit te wisselen. Maar ook om samen te zijn en te eten. Oftewel de lokale bronnen zijn als een vorm van gedrag te beschouwen binnen de betekenis van de term ‘behaviorology’.

Aspecten van architectuur
Het Itakura Core House vat de ontwerpvisie van Bow-Wow mooi samen. Allereerst de betekenis van een plek. De herinneringen van mensen en het delen van ervaringen door ruimtelijke typologieën. Bestaande typologieën worden getransformeerd tot iets nieuws en verbinden vanuit het verleden het heden en de toekomst.

Een ander aspect is het concept van netwerken. Bow-Wow is geïnteresseerd in het aaneenschakelen van ongelijksoortige niveaus: het object met mensen, materialen en vaardigheden. Een voorbeeld daarvan is het revitaliseren van de lokale houtproductie. De bomen, de productie, de timmerlieden en de huizen die eruit voort komen zijn voorbeelden van de schakels binnen dit netwerk.

Het derde aspect gaat over het benutten van kennis en vaardigheden van mensen. Door de inzet van lokale krachten ontstaat er – in tegenstelling tot het inhuren van diensten – vanzelf een band tussen maker en object. De burger mag zich van Yoshiharu Tsukamoto duidelijker een rol toe-eigenen op ruimtelijk gebied door actief van zich te laten horen.  Soms is participatie is belangrijker dan het daadwerkelijk realiseren van een gebouw. Bow-Wow durft zich als architect de vraag te stellen: is bouwen noodzakelijk voor het oplossen van de vraag?

Gemeenschappelijkheid
De architect vormt een van de schakels binnen het groepsproces van het vormgeven van de gebouwde omgeving. De rol van de architect is kennis van ruimtelijke referenties uit het verleden inbrengen als voeding voor ruimtelijke oplossingen in het heden en de toekomst. De waarde van de architectuur neemt toe doordat deelnemers zich herkennen in de interventie, gebruik maken van lokale materialen en betrokken zijn. Het resultaat past bij de plek en de mensen. Met enthousiasme en gedrevenheid toont Bow-Wow aan dat gemeenschappelijkheid in architectuur haar vruchten afwerpt.