Recensie

ZUID 57: nieuwe toekomst voor een wederopbouwschool

Op 4 november 2011 opende het cultuurcentrum Zuid 57 aan de Zuidlarenstraat 57 de deuren voor het cultuurminnend publiek van de Haagse stadsdeel Escamp. Het gebouw is een wederopbouwmonument van de architect Sjoerd Schamhart, vol kunsttoepassingen uit de jaren vijftig, hoewel het niet op de lijst van monumentenzorg voorkomt. Het project laat zien dat herbestemming meer is dan een afgeschreven gebouw een nieuwe functie geven en een likje verf. Zuid 57 is een gesamtkunstwerk waar oud en nieuw elkaar vinden.

De gemeente Den Haag, hardnekkig werkend aan de sloop en nieuwbouw van alle scholen, zag niet dat de afgeschreven Zuiderpark HBS (later het Simon Stevin College) een meerwaarde had voor de wijkbewoners en het stedelijk geheugen van de wederopbouwwijk, waarvan het verhalenweb steeds hechter wordt geweven. De financiële crisis en malaise in de bouw was voor de bewoners en oud leerlingen dan ook een godsgeschenk, het betekende de redding van het gebouw. In wethouder Klijnsma vonden de actievoerders een medestander.
Tegenwoordig draait het Haagse filmhuis drie films per dag in Zuid 57, geeft het Koorenhuis er tal van cursussen aan de Escampers, gaat de Haagse theaterschool Rabarber er lessen verzorgen en heeft het theater Dakota er zijn basis met talloze voorstellingen per jaar. Verder vestigden zich vijfendertig creatieve ondernemers in het gebouw en organiseert Platform 57 er hedendaagse kunsttentoonstellingen.

De HBS werd op 9 oktober 1957 geopend en kreeg meteen naam als een functioneel gebouw waar licht, lucht en ruimte op een bijzondere manier waren verenigd. Het is een van de mooiste gebouwen van gemeentearchitect Sjoerd Schamhart. Betonbanden en betonpenanten waren wit en terug liggende houten puien donker, waardoor het raster werd geaccentueerd. Kenmerkend was de compositie van het ensemble van de verschillende bouwdelen: de entree met daarboven de lerarenkamer en tentoonstellingsruimte, de voor die tijd grote aula van de school, de moderne clustering van technieklokalen aan de zuidkant en de theorielokalen aan de noordkant met en transparante middenzone ertussen, daar waar de leerlingen binnen kwamen. De bouwdelen waren elegant geleed en de gevel transparant met een verfijnde detaillering.

De gemeente spaarde indertijd geld noch moeite om tal van kunstenaars aan het werk te zetten. Boven de entree kwam een indrukwekkend mozaïek van Jeroen Voskuyl. Buiten transformeerde de beeldhouwer Jan Snoeck de inlaat van de centrale verwarming tot een kunstwerk dat de door iedereen de Snoecknik werd genoemd. Beeldhouwer Theo van de Nahmer ontwierp de vijver en een beeld van zijn hand scheidde de buitenruimte in tweeën. Binnen vervaardigde Willem Hussem een muurschildering in heldere jaren vijftig kleuren, voorzag Voskuyl de natuursteenvloer in de overblijfhal van motieven en verzorgde Snoeck de ornamenten. J.H. Kuiper bedacht de typografie van Zuiderpark HBS. De school was indertijd bijzonder omdat docenten konden kiezen tussen klassikaal onderwijs of het moderne Dalton-onderwijs. Het gebouw kostte drie en een half miljoen gulden en kreeg 440 leerlingen. De wethouder verantwoordde deze uitgave omdat het om een bouwwerk ging dat in dienst stond van de wijk. De aula met 400 zitplaatsen, de twee gymzalen en de enorme overblijfruimte waren ook bedoeld als wijkvoorzieningen voor Morgenstond.

De architect Sjoerd Schamhart is een lokale grootheid die tal van prachtige wederopbouwprojecten op zijn naam heeft staan. De visafslag in Scheveningen, het Grotius Lyceum uit 1955 in de Klaverstraat, de uitbreiding van het Haags Gemeentemuseum uit 1956. In de jaren zeventig gaf Schamhart vorm aan een geheel nieuw soort architectuur met Couperusduin, een project dat geïnspireerd was op de 'Lillington Street Housing Competition' uit 1961, waarmee hij Team X letterlijk in Den Haag bracht. Samen met Hans van Beek vormde hij het architectenbureau Atelier PRO.

Vestia den Haag Zuidwest nam bij de herbestemming het initiatief en koos Leon Thier als architect. Deze had in 1998, toen nog werkzaam bij Atelier PRO, ook al het Segbroek College aan de Klaverstraat van Schamhart, naar diens volle tevredenheid, uitgebreid. Studio Leon Thier ontwikkelde een visie op het gebruik, de positie van de verschillende functies en programmaonderdelen en de verkeersstromen binnen het gebouw, waarmee het een succesvol cultureel centrum kon worden. Zo werd de aula een theater, met in de kelder de artiestenruimten en de voormalige kantine een foyer. De klassenvleugel werd geschikt gemaakt voor bedrijven en het Koorenhuis. Ook werkte de Studio aan kenmerkende details om de oorspronkelijke sfeer van het gebouw te kunnen behouden, zoals de glazen hekken en de gevel. De oude kleuren van de gevel werden hersteld, het raster weer wit en de puien weer grijs. De kantine kreeg een glazen wand naar de leerlingentree op het plein. Workshop of Wonders kreeg de opdracht voor het interieur, dat moest passen, verrassen en heel lang mee gaan. Samen met grafisch vormgevers Sybren Kuypers en Carrie Zwarts en de Haagse garbage-architecten Refunc ontwikkelde Workshop of Wonders het concept voor de binneninrichting en het buitengebied. Zij versterkten het open karakter en de fijne detaillering van het gebouw door losse meubelobjecten te plaatsen. Refunc ontwierp daarnaast het kantoor van Theater Dakota. De buitenruimte werd in samenspraak met Annet Bakels van Hollandsblauw bedacht. De eigenzinnige meubels en balies van Workshop of Wonders kregen in de verschillende delen van het gebouw een plaats en werden, net als de trappenhuizen en het nieuwe liftblok, door Syb + Carrie voorzien van een grafische laag.
Het werk van dit grafisch bureau is geïnspireerd op de filmaffiches van Saul Bass uit de jaren vijftig en zestig, die filmposter zoals van Vertigo, West Side Story, Exodus, The Shining, Bird man of Alcatraz en Spartacus ontwierp. De krachtige grafiek en heldere kleuren die zijn gebruikt voor Zuid 57 zijn beïnvloed door het werk van de hedendaagse grafisch kunstenaar Olly Moss. De illustraties kregen een gelaagdheid en dubbelheid: niets is wat het lijkt. Ook moesten ze verwijzen naar specifieke functie van de ruimte en de natuur. De illustraties kregen dier- en plantmotieven waarmee Syb + Carrie terugrijpt op het werk van de jaren vijftig graficus Charley Harper. Maar natuurlijk verwijst het grafische werk bovenal naar kunstenaars als Hussum en Voskuyl, die de school in 1957 voorzagen van modern figuratieve afbeeldingen.

Het kantoor van theater Dakota werd ingericht door Refunc. Oude materialen werden door de ontwerpers gedemonteerd en op een geheel eigenzinnige wijze weer gemonteerd. Oude schoolmeubels uit onder meer het scheikundelokaal werden uit elkaar gehaald en tot nieuwe meubels omgebouwd. Van het systeemplafond werd het raster gehandhaafd en enkele platen teruggebracht, daarachter werden verlichtingsarmaturen aangebracht. Door halve plexiglazen cirkelbollen op het plafond bereikt het licht nu de ruimte. Het enigszins druk aandoende kantoor van Dakota roept herinneringen op aan het berghok van de oude HBS.

Het cultuurcentrum Zuid 57 is een gesamtkunstwerk geworden waar historie en vernieuwing elkaar vinden. Zuid 57 zorgt ervoor dat Escampers kunnen terugblikken en mijmeren over wat was, maar vooral ook naar voren kunnen kijken naar wat de toekomst zal brengen. Het gebouw van Schamhart, en daarmee het specifieke van de Haagse kunst en architectuur uit de jaren vijftig, werd herboren midden in de wijk Morgenstond van de architect Dudok