Recensie

Conflict en context in Schijndel. De Glazen Boerderij van MVRDV

Een persoonlijke overwinning, een veelbesproken gebouw en een verhit debat. Half januari is De Glazen Boerderij van MVRDV in gebruik genomen. Het heeft vele jaren en woorden gekost voor het gebouw kon worden gerealiseerd in het Brabantse Schijndel, geboortedorp van architect Winy Maas. Hoe het proces verliep en welke thema’s daarbij aan de orde kwamen is te zien bij de tentoonstelling Waar?! in het lokale museum Jan Heestershuis, op steenworpafstand gelegen van De Glazen Boerderij.

'Niks voor Schijndel.'
'Z'n geld zal het wel niet opbrengen.'
'Onpraktisch, want je kunt niet elke dag glazen gaan wassen.'
'Een flutding.'
'En er zit geeneens een dakgoot aan…'
'Maar je kunt er wel doorheen kijken, dat is leuk.'
'Tja, het heeft wel wat.'

Zo luidden de reacties van de Schijndelaars op een willekeurige zaterdagmiddag. Te midden van de marktkraampjes en het winkelend publiek rijst een fraai stukje moderne architectuur op. Een glad, glazen volume weerspiegelt een besneeuwde Markt en de tegenoverliggende kerk. Van een afstand lijkt het een enorme, volledig transparante boerderij. Van dichterbij blijkt de boerderij op glas geprint te zijn. Winkels, kantoren en horeca zitten in het glazen volume verstopt en schijnen op sommige plaatsen door de huid heen. Het is een even herkenbaar als vreemd object, waar zelfs de geoefende kijker wellicht aan moet wennen.

Gelukkig wordt het hoe, wat en waarom van het gebouw een straatje verderop in het museum Jan Heesterhuis uitgebreid toegelicht. Voor de tentoonstelling Waar?! richtte gastconservator Winy Maas het voormalige huis van kunstenaar Jan Heesters in en liet daarbij geen enkele plek onbenut. Wat aan de hand van de reacties op straat al kon worden vermoed, wordt bevestigd in de keuken: de realisatie van De Glazen Boerderij ging niet zonder slag of stoot. Al in 1980 schreef Maas een brief aan toenmalig burgemeester Scholten over zijn idee iets te doen met de volgens Maas veel te grote en lege Schijndelse Markt. Inmiddels zijn we ruim dertig jaar, zeven ontwerpen en een tegen het project opgerichte politieke partij verder. Een speciaal in leven gestelde commissie stelde een lijst met voorwaarden op.  Voor Maas werd al snel duidelijk dat een boerderij perfect binnen die eisen zou passen. Een nepboerderij zou het van de architect echter niet mogen worden en dus werd het de geest van een boerderij, in glas.

Wat volgde was de zoektocht naar de 'gemiddelde' Schijndelse boerderij. In de gang van het Jan Heestershuis zijn de tekeningen van 110 historische boerderijen te zien. In de eetkamer leren we hoe hieruit 84 boerderijen werden geselecteerd en er aan de hand van bepaalde parameters het gemiddelde werd bepaald. Aangezien deze gemiddelde boerderij kleiner was dan het toegestane volume op de markt, werd het geheel nog eens 1,6 maal vergroot.
In het voormalige atelier van Jan Heesters wordt het ware kunststukje van het project getoond: de totstandkoming van de gevel. Kunstenaar Frank van der Salm selecteerde gevelelementen uit de door hem gefotografeerde Schijndelse boerderijen op basis authenticiteit, staat van behoud en persoonlijke voorkeur. Bij een eenvoudige collage bleef het echter niet: wie goed naar De Glazen Boerderij kijkt zal vele lagen ontdekken. De print zelf is variërend in transparantie, het achterliggende interieur is zo nu en dan zichtbaar. De vele details in de foto's van de gevels, maar ook in het interieur van de oorspronkelijke boerderijen, maken dat er aan De Glazen Boerderij steeds weer iets nieuws te ontdekken is.

Maas heeft het in de tentoonstelling echter niet gelaten bij een toelichting op De Glazen Boerderij. In de voor- en achterkamer van het huis worden kritische vragen opgeworpen over retro-architectuur en het kopiëren in architectuur, zo ligt onder andere het nog ongepubliceerde boek Copy-Paste van The Why Factory ter inzage en hangen er foto's van retro-boerderijen. Retro is een wens van de burger wordt er gesuggereerd, en kopiëren gebeurt steeds vaker. Maar doodt dit niet de experimenteerdrang, de nieuwsgierigheid, levenslust, en zelfs het leven, vraagt Maas zich in één van de kamers af. Hij laat het bij die vragen; de antwoorden worden in het midden gelaten.

Hoewel de tentoonstelling met het verhaal van De Glazen Boerderij en het aansnijden van de discussie over retro-architectuur al voldoende inhoud had kunnen hebben, doet Maas er nog een schepje bovenop. Waar?! gaat ook "over waarheid en context". Dit thema wordt geïllustreerd met werk van MVRDV en van drie in Schijndel opgegroeide kunstenaars. In het paviljoen – een aanbouw van het museum –  zijn zestien maquettes van contextuele ontwerpen van MVRDV te zien. Wat in de ontwerpen vooral tot uiting komt is wens van het bureau om tegenstellingen met elkaar te verenigen. Het werk van de Schijndelse kunstenaars Jeanne van Heeswijk, Jeroen Kooijmans en Hester Oerlemans is verspreid over het museum opgesteld. De samenhang van deze werken met de rest van de tentoonstelling is helaas moeilijk te leggen.

Een bezoekje aan De Glazen Boerderij en de tentoonstelling is zeker de moeite waard, ook al moet men er helemaal voor naar Schijndel. De Glazen Boerderij is een met zorg gemaakt gebouw, waarin een traditioneel beeld en moderne middelen op een spraakmakende manier bij elkaar worden gebracht. De tentoonstelling Waar?! licht het gebouw helder toe, en nuanceert en verdiept het architectonische statement dat Maas op de markt van Schijndel realiseerde.
Zowel het gebouw als de tentoonstelling geven een aanzet tot interessante vragen over context. Concrete antwoorden ontbreken echter en de discussie over dit thema is dan ook nog lang niet voltooid. Des te interessanter is het om de ontwikkelingen in Schijndel de komende jaren te blijven volgen. Is retro-architectuur inderdaad wat de burger wil? En mag het dan ook op een moderne manier? Zullen de Schijndelaars De Glazen Boerderij uiteindelijk massaal in hun hart sluiten, of hadden ze toch liever een stenen exemplaar willen hebben?