Recensie

Onder de Grond

In het Nederlands Architectuurinstituut loopt tot 27 juni de tentoonstelling ‘Geotecture – Architectuur in ondergrondse ruimtes’. Hier zijn inzendingen voor de prijsvraag Atlantis 2000 te zien. Woensdag 12 mei was er in het kader van de tentoonstelling een symposium: ‘Geotecture – het maaiveld voorbij’. Bouwen onder de grond werd met name gezien als een uitwijkmogelijkheid in drukke gebieden en soms geannexeerd door ‘3D bouwen’. Ondergronds bouwen als iets op zich kreeg minder aandacht.

Cristiaan van Ees van DRO Amsterdam noemde ondergronds bouwen een heilloze weg, die soms echter onvermijdelijk is. Die onvermijdelijkheid treedt op in binnensteden, als de druk groot is en de geschiedenis 'afleesbaar' moet blijven. Hij toonde de stations voor de Noord-Zuidlijn van Benthem & Crouwel Architecten. Hoeken, gaten en andere 'schuilplekken die de sociale veiligheid aantasten' zijn niet geheel te voorkomen, omdat het weglaten van kolommen op financiële problemen stuit.

Wim Snelders van Ballast Nedam noemde ondergronds bouwen juist een uitdaging. Het moet in een specifieke opgave als vanzelfsprekende mogelijkheid aan bod komen. Hij noemde een binnenstedenlijk transferpunt. Ballast Nedam Engineering (BNE) doet in opdracht van het Centrum Ondergronds Bouwen (COB) onderzoek naar grootschalig ondergronds ruimtegebruik. In het kader hiervan heeft BNE aan MVRDV een deelopdracht verstrekt. Snelders besprak uit dit onderzoek onder andere drie opties van ondergronds bouwen onder de Dam in Amsterdam, waarbij een verdrievoudiging van de Amsterdamse binnenstad tot de mogelijkheden behoort. Cristiaan van Ees zou later bij het paneldebat deze plannen 'strijdig met een sobere en doelmatige aanpak' noemen.

Eén optie is om het historisch karakter maximaal intact te laten doordat de ondergrondse ruimte aan het maaiveld minimaal, via enkele gaten, zichtbaar is. Bij de tweede optie is dat niet het geval en wordt het maaiveld gereduceerd tot draagconstructie van de bestaande bebouwing. De pleinen worden gaten waardoor de ondergrondse ruimte zichtbaar is. Er is hier een vrije plattegrond, en dus simulatie van de bovengrondse ruimte, mogelijk.

Een derde optie 'Gotham City' waarbij ook veel daglicht naar beneden komt had volgens Snelders de meest gunstige faseringsmogelijkheid. Hier worden de bestaande bouwvolumes -als diepwanden- naar beneden doorgezet. De bestaande wegen 'zweven' nu in de lucht en het maaiveld wordt als het ware verlaagd. Reney Marey van MVRDV haaste zich om iets recht te zetten: Het ondergronds bouwen zoals dat in dit onderzoek naar voren komt, is secondair en maakt deel uit van '3D bouwen'.

Floris van Alkemade van OMA kwam met bescheidener, horizontalere maaiveldmanipulaties. Naast enkele studies besprak hij projecten in Signapore, Yokohama en Almere. Bij een project in Signapore, volgens hem enigszins te vergelijken met Gotham City, is de ondergrondse ruimte favoriet bij de bevolking omdat ze hier het klimaat kunnen ontvluchten. Hij riep op om stil te staan bij de betekenis van het maaiveld, stelde de vraag of er een relatie moet zijn tussen de boven- en ondergrondse ruimte en ging in op de scheiding binnen/buiten:

Het gebouw staat onder de grond aan geheel andere condities bloot zoals grond- en waterdruk. Ondergronds bouwen is uithollen en kan min of meer uitgaan van de binnenruimte zoals het geval is bij een onderzeeboot. Onder de grond spreekt men in plaats van over de gevel over een binnen- en buitendoos. De ruimte tussen deze dozen kan gebruikt worden om de buitenruimte naar beneden te brengen. Een andere vorm om de buitenruimte naar beneden te brengen is om de ramen uit te voeren in beeldschermen zodat je kunt wonen waar je wilt.

Na de pauze was het woord aan drie winnaars van de ideeënprijsvraag Atlantis 2000. Frits Griffin onderscheidde zich het meest van de sprekers door ondergronds bouwen niet te beschouwen als alternatief in binnensteden waar de druk het grootst is, hij benadrukte de eigen waarde van de ondergrondse ruimte. Hij wilde meer aandacht voor het mysterie en de magie van het ondergrondse. Griffin sprak over de mogelijkheid om de fouten van boven de grond te voorkomen, door harmonie met de aarde vorm te geven, recht te doen aan de aarde als basis voor alles wat groeit. In plaats van Geotectuur sprak Griffin liever over Gaiacultuur.

Griffin demonstreerde magnetische laylijnen, volgens hem een verschijnsel dat wij negeren. Hij wees op een andere werking van onze sensoren onder de grond en stond stil bij vroegere veelal sacrale vormen van het gebruik van de ondergrondse ruimte. Hij sloot af met een citaat; 'wie zijn grond verwoest, verwoest zichzelf'.

Tot slot toonden de winnaars van de 3e prijs in de categorie studenten, dat ondergronds bouwen een imagoprobleem heeft. Ondergronds bouwen moet volgens hen als product worden neergezet en verkocht. Ze noemden daarbij als voorbeeld de nadruk op 'lifestyle' bij de marketing van de Smart Car.