Recensie

Een en al Ethiek?

‘De afschaffing van toeristenvisa gaat op een veelbetekenende manier samen met verscherping van het toezicht op de instroom van immigranten en asielzoekers. Het licht gaat op groen voor de toeristen, op rood voor andere zwervenden.’ (Zygmunt Bauman, Globalization. The human consequences, Cambridge, 1998). Deze en andere prikkelende citaten zijn te lezen op de expositie ‘Een en al ethiek’ in de hoofdstedelijke ARCAM galerie.

De architectuurbiënnale die op dit moment in Venetië plaats vindt heeft als thema ‘minder esthetiek, meer ethiek’. Met dit thema wil de samensteller, architect Massimiliano Fuksas, maatschappelijke consequenties van het bouwen, meer in het bijzonder het bedrijven van architectuur, aan de orde. Het is een oproep om de ethische aspecten van het vak architectuur (opnieuw) onder ogen te zien. In de ARCAM galerie wordt met de expositie ‘Een en al ethiek’ een lovenswaardige poging gedaan aandacht te besteden aan de morele betekenis van architectuur. Op de tentoonstelling zijn foto’s te zien van stedelijke situaties en verschijnselen in Amsterdam – maar het had ook elders in Nederland kunnen zijn – waarbij citaten geplaatst zijn als:

‘Het resultaat van de samenkomst van roltrap en airconditioning is een territorium van beperkte ambities, teruggeschroefde verwachtingen en gereduceerde ernst. Een territorium voor consumenten, die koortsachtig uitzien naar hun volgende aankoop’ (Rem Koolhaas, Arch+, mei 2000) en ‘Amsterdam doet op alle lijstjes van het investeringsklimaat heel hoog mee. Amsterdam is de stad van de hoofdkantoren, zegt het voort.’ (Burgemeester Schelto Patijn, Vrij Nederland, 5 augustus 2000). Daarnaast is op de tentoonstelling geïllustreerd cijfermateriaal te zien van bijvoorbeeld het aantal winkels in Amsterdam (6732 ofwel twintig kilometer winkelstaat) en de gemiddelde huurprijs in Bos en Lommer (fl. 550,-) en de Oostelijke eilanden (fl.900,-).

Uitgangspunt van de tentoonstelling is dat ethiek altijd en overal is en dat wie goed kijkt naar de architectuur en stedenbouw in Amsterdam altijd een en al ethiek ziet. Wat de tentoonstelling laat zien is dat bouwen hoe dan ook maatschappelijke consequenties heeft echter, ARCAM verwoord geen standpunt, maakt geen onderscheid tussen wat zij goed of slecht vindt, terwijl dat toch de essentie is van de ethiek.

Het mag verwacht worden dat wanneer men plant en bouwt, de consequenties van deze handelingen van tevoren worden overzien, voor zover dat natuurlijk mogelijk is. De vraag is op grond waarvan men deze keuzes maakt en wat de reikwijdte hiervan is, zowel in tijd als in ruimte. Dus niet alleen kijken naar de betekenis van de beslissing op buurtniveau of stadsniveau op korte of middellange termijn. Een ontwikkeling als de Zuid-as heeft immers ook zijn impact op andere Nederlandse steden, denk alleen maar aan de verhuizing van het hoofdkantoor van Philips vanuit Eindhoven naar Amsterdam. De ontwikkelingen die momenteel in het Amsterdamse stadscentrum plaats vinden waarbij werkplaatsen, ateliers en andere niet op horeca en kleding-, en ‘funwinkels’ gerichte bedrijvigheid verdwijnen, hebben grote consequenties voor de sfeer, samenstelling en leefbaarheid van de stad. Sommige ontwikkelingen, hoe vervelend je ze ook mag vinden, zijn moeilijk tegen te houden omdat ze gedicteerd worden door ‘de wereldmarkt’ of ‘de mondiale samenleving’. Dit betekent echter niet dat daar geen tegenwicht aan gegeven kan worden. Of zoals gisteren in het hoofdredactioneel van het NRC Handelsblad stond ‘De publieke ruimte moet gekoesterd worden. Dat vraagt om een overheid die zich veel actiever dan nu het geval is, bezighoudt met vraagstukken die met de aantrekkelijkheid van Nederland te maken hebben. Het debat om de ruimtelijke ordening verschuift hiermee naar een debat over de inrichting van de samenleving’. In de ARCAM galerie is een hele eerste voorzichtige aanzet gegeven die hopelijk een vervolg krijgt, van een Ethisch Reveil is echter nog lang geen sprake.