Afgelopen week is bij STROOM de tentoonstelling ‘Ways Out, to find the right way in’ van start gegaan. De deelnemende kunstenaars worden hier onder de noemer ‘kritische utopisten’ geplaatst. Een video van Kyong Park, kaarten van Ocean Earth, schaalmodellen van Nils Norman en borduurwerkjes van One Architecture + Berend Strik laten de uiteenlopende benaderingswijzen zien.
In eerste instantie is de reden voor het samenbrengen van deze kunstenaars en architecten moeilijk te bevatten. De term kritische utopisten roept al gauw een beeld op van een bevlogen maar serieus opererend theoreticus. Dan valt in de tentoonstellingsruimte van STROOM het oog al direct op de borduurwerkjes van Berend Strik. Deze bijdrage is tot stand gekomen in samenwerking met One Architecture. In bloemvormige collages – die een gedreven geest verraden – wordt aan de hand van een aantal thema’s de situatie van ouderen in beeld gebracht. De borduurwerkjes vormen het resultaat van een onderzoek naar een ideaal woon/werkcentrum voor oudere kunstenaars en wetenschappers. Een menshoge spierwitte en kale maquette midden in de ruimte moet de uitwerking van het onderzoek verbeelden. Het verband tussen deze maquette en het onderzoek wordt me helaas niet duidelijk, wat de samenwerking tussen deze architect en kunstenaar heeft opgeleverd evenmin.
Voor deze tentoonstelling maakten Boris Gerrets en Ronald van Tienhoven een documentaire waarin elke deelnemer op locatie is gefilmd. Waar een aantal kritische utopisten tekortschiet in informatieoverdracht verheldert de documentaire hun doelstellingen. Gerrets en van Tienhoven geven een heldere kijk op het verhaal van de kunstenaars, architecten en hun projecten. Zo ben je toeschouwer van een gesprek tussen de leden van Ocean Earth, ga je mee in de GEO-cruiser van Nils Norman, loop je een dagje mee op het bureau van One Architecture en wordt je aan de hand meegenomen over Detroits ‘waste lands’ door de 86 jaar oude activiste Grace Lee Boggs.
Een tweede, praktische maar komische aanpak is van Nils Norman. Deze engelsman re-activeert het utopische gedachtegoed van de jaren zestig. Zonder de fouten te herhalen – zoals hij beweert – maakt Norman plannen voor de herontwikkeling van kleine stedelijke ruimtes, een buurt, een park of een gebouw. In de documentaire wordt uitgebreid ingegaan op de GEO-cruiser een Volvobus omgebouwd tot bibliotheek annex plantenkas en publieke debatruimte (alle energie eco natuurlijk). De vraag is alleen: waarom hij? Zo bijzonder zijn Norman’s ideeën en uitwerkingen niet. In Nederland zijn meerdere personen te vinden die ecologisch veel experimenteler, creatiever en daarnaast komisch te werk gaan. Denk bijvoorbeeld aan Atelier van Lieshout die zowat alles mobiel bouwt, van eco-toilet tot ziekenhuis, of de 12-Ambachten waar zojuist een mobiele riet-waterzuiveraar is gebouwd, of John Körmeling die met zijn nieuwe vierkante auto alleen nog waterdamp uitstoot. Maar deze mensen zijn al vaker bij STROOM te zien geweest. In ieder geval relativeren Normans schaalmodelletjes elke neiging tot een te hermetische en serieuze benadering van ecologie.
Ocean Earth is een collectief van kunstenaars, architecten en wetenschappers dat sinds 1978 in New York opereert. Het analyseert vanuit het oogpunt van energiepolitiek de machtsverhoudingen in de wereld. Zij onderzoeken de beschikbaarheid van informatie, zoals onderzoeksrapporten en satellietfoto’s, waarvan maar een klein gedeelte openbaar blijkt te zijn. Bovendien bestuderen zij hoe deze informatie door de politiek en de media wordt geïnterpreteerd en gemanipuleerd om standpunten te bewijzen. Ocean Earth vecht voor de vrijheid van informatie om inzicht te krijgen in de werkelijke ecologische schade die wordt aangericht door de huidige energiewinning.
Drie glazen bollen gevuld met zeewier (een concreet alternatief voor fossiele energie) en vier wanden met kaarten van zoutwaterbekkens op deze aardbol (die een nieuwe potentiele energiebron vertegenwoordigen) moeten een kritisch standpunt neerzetten. Het verhaal wordt pas echt duidelijk na het zien van de documentaire. Een aantal dagen na de opening van de tentoonstelling blijkt dat Peter Fend hun bijdrage heeft uitgebreid en daar nog niet mee klaar is. Er is dus nog meer te verwachten.
Kyong Park, de oprichter van de StoreFront galery in New York bewijst in dit rijtje een echte utopist te zijn, en wellicht zelfs een kritische. Zijn video ‘Detroit: Making It Better For You’ is verbluffend. Mooi gecomposeerde videobeelden van het buitensporig desolate stadscentrum van Detroit worden begeleid door een stem die de fictieve revolutie van het Grootkapitaal vertegenwoordigt. Het gestage verval van dit gebied dat zich sinds de jaren vijftig heeft ingezet blijkt het resultaat van een listige strategie. Juist doordat de video de werkelijke beelden ondersteunt door een fictief verhaal, wordt de verborgen realiteit van Detroit duidelijk. Het verhaal van Kyong Park heeft ook nog een staart. Met het International Center for Urban Ecology schept hij mogelijkheden voor een nieuwe en meer menselijke vorm van stedelijkheid. Om uit de grijpgrage handen van het Grootkapitaal te blijven, stimuleert hij de achtergebleven bevolking tot kleinschalige opbouw en het opnieuw productief maken van deze verloren grond. Allereerst wordt de grond ontgiftigd om er vervolgens kleinschalige landbouw op te ontwikkelen. Een utopist met aarde onder de nagels kan wat mij betreft pas echt kritisch worden genoemd.