Berlijn blijft van gisteren

Een ‘Herz einer Großstad’ moest het worden, het nieuwe Potsdamer Platz. In commerciële zin is dat misschien wel gelukt, met al die multinationals ter plekke, maar om het tot kloppend hart van een hoofdstad te schoppen is meer nodig. En daar komt bij dat het maar zeer de vraag is of dat in Berlijn wel kan. Juist Berlijn bleek altijd prima in staat zonder een centrum te kunnen. Iedere wijk had zo zijn eigen sfeer, charme en ontmoetingsplek, en dat was vooral voelbaar toen de Muur er nog stond. Voor mensen die daar romantische gevoelens bij krijgen is Potsdamer Platz in ieder geval ‘no-go area’ geworden.

Val

Over Berlijn verschijnt, zo lijkt het, ieder week wel een interessant boek. Waarom is dat? Het heeft er zeker mee te maken dat het verleden van de stad tot de verbeelding blijft spreken, en dan bedoel ik niet alleen de Muur. Het 19de eeuwse stenen Berlijn is deels nog aanwezig en daartussen heeft de stad zichzelf de afgelopen 60 jaar steeds opnieuw uitgevonden. Eerst in de jaren vijftig tijdens de wederopbouw, daarna – voor de helft! – als voorpost van West-Duitsland in het Oostblok en nu als moderne hoofdstad en regeringscentrum. Maar steeds als de stad aansluiting vond bij de tijdgeest, was die alweer onvoorspelbaar versprongen. Hans Ulrich Obrist heeft het in een interview met Stefano Boeri en Gabriele Basilico in het fotoboek ‘Berlin’ van laatstgenoemde over dit probleem. Het is niet voor niets dat – op een enkele uitzondering na – contemporaine beroemde architecten (Renzo Piano, Philip Johnson, Giorgio Grassi, Helmut Jahn) vaak hun slechtste werk afleveren in Berlijn. Berlijn is gevaarlijk, het is een val, meent Obrist. Het karakter van de stad wint het zonder enige moeite van alle internationale sterarchitecten. En vanwege het gebrek aan karakter is Potsdamer Platz gevoelsmatig niet des Berlijns.

Karakter

Het is niet verrassend dat het karakter van Duitslands hoofdstad in de krachtige zwartwitfoto’s van Basilico veel beter naar voren komt dan in het eveneens onlangs verschenen drietalige ‘Berlin Heute / Today / Aujourd’hui’. Dat laatste boek celebreert vooral de architectonische highlights in grote kleurenfoto’s. Niet verkeerd, maar dat soort foto’s kan je in ieder stad nemen met ongeveer hetzelfde resultaat. Basilico fotografeert vooreerst Berlijn, met alles er op en er aan. De stad is bij Basilico hoofdrolspeler, geen decor waartegen het menselijk leven zich afspeelt. De gebouwen gedragen zich op zijn platen als acteurs. Basilico neemt afstand, en laat bijvoorbeeld een kruispunt of een verkeersweg aan de voet van een monumentaal pand rustig de halve foto in beslag nemen. Architectuur wordt nergens op een voetstuk geplaatst. Reputaties tellen niet. Daardoor wordt pijnlijk duidelijk dat anonieme woningbouw niet onderdoet voor bijvoorbeeld het krampachtige architectonische gedoe van Pei, Cobb en Freed langs de Friedriechstrasse. Dat bedoelt Obrist met het woord ‘val’. Gebouwen die zich on-Berlijns gedragen, die architectonische prietpraat verkopen in plaats van duidelijkheid, vallen keihard door de mand.

Berlijn wint altijd

Berlijn is vooral optelsom van anonieme architectuur, doorgaans in een krachtige stedenbouwkundige setting (Frankfürter Allee, Leipziger Straße, beide in het oosten) waar het nu eens niet om het individuele gebouw gaat. Zo zijn de foto’s van Basilico ook: de stedenbouwkundige ruimte staat centraal. ‘Fuck architecture’, zegt Obrist even verderop. Een rustgevend statement. Denkend aan Berlijn, waar in iedere straat, in ieder keitje op de stoep het wezen van Berlijn is doordrongen, wordt duidelijk hoe bijzonder overdreven al die aandacht voor moderne architectuur soms is. Tegelijkertijd valt op dat ‘city branding’ met behulp van bouwkunst zeker in Berlijn vragen om moeilijkheden is. De architect die zijn stempel op de skyline probeert te drukken, gaat hier af. Hét merk van Berlijn, die Muur, is niet voor niets na 1989 met grote spoed afgebroken. Berlijn heeft het thema ‘muur’ voorgoed van zich af geschud en weigert en verwerpt voorlopig iedere poging een nieuw ‘merk’ toe te laten. Eerst maar weer eens een stad worden. Daarom: ‘fuck architecture’. Maar dat geldt niet voor de gebouwen aldaar van Mendelssohn, Mies van der Rohe, Behrens, Gropius, Taut en ga zo maar door. Dat blijkt óók uit de foto’s van Basilico. Het ‘echte’ Berlijn van nu is vooral het Berlijn van gisteren.