Recensie

Territories. Ruimtelijke ordening met een politiek doel

De tentoonstelling Territories, die eerder in Berlijn te zien was, behandelt het thema gebiedsafbakening en veiligheid. Nu te zien in Rotterdam.

In de ‘Roadmap’, het nieuwste vredesplan voor het Midden-Oosten, wordt gesteld dat Israël moet stoppen met het plannen, bouwen en bevolken van nieuwe nederzettingen en ook bestaande posten moet ontmantelen. Terwijl de Palestijnse Autoriteit de zelfmoordaanslagen en ander geweld moet tegenhouden, de infrastructuur van de terroristische groeperingen moet afbreken en haar leiders arresteren. ‘Never before was the work of architects and planners so clearly corroborated with those of terrorists‘, stelt Eyal Weizman, een van de samenstellers van de tentoonstelling Territories gemaakt voor de Berlijnse kunstinstelling Kunst-Werke.

De tentoonstelling, die nu te zien is in Witte de With, gaat over gebieden die geclaimd en geïsoleerd worden in naam van ‘veiligheid’. De veiligheid van een deel van een bevolking wel te verstaan, een kunstmatige veiligheid die alleen door veel (militair)machtsvertoon in stand wordt gehouden en die zelfs dan nog zeer relatief is.

Territories laat zien hoe en waarom deze enclaves ontstaan en welke invloed ze hebben op het (stedelijk)landschap en hoe stedebouw en architectuur worden ingezet om een gebied in te lijven dan wel af te sluiten van de rest van de wereld. Naast de Israëlisch-Palestijnse kwestie wordt er ook aandacht besteed aan Amerika met zijn grote hoeveelheid militaire bases die zich steeds verder over de wereld verspreiden.

Centraal staat het onderzoeks- en mensenrechtenproject van het architectenduo Eyal Weizman en Rafi Segal. Het laat zien hoe planning en architectuur verlengstukken zijn van een politieke en militaire strategie. Hun project A Civilian Occupation was oorspronkelijk bedoeld als de officiële Israëlische bijdrage aan het UIA (Union Internationale dez Architectes) congres 2002 in Berlijn. Maar het werd tegengehouden door het zelfde orgaan dat hun de opdracht had gegeven: het Israëlisch Genootschap van Verenigde Architecten.

Op de tentoonstelling is o.a. hun project ‘The battle for hilltops’ uit 2002 te zien. De basis van dit project bestaat uit een aantal luchtfoto’s van de Westelijke Jordaanoever. Weizman en Segal hebben deze luchtfoto’s gekopieerd en daarop de Israëlische nederzettingen en Palestijnse dorpen aangegeven. Zo maken zij bijvoorbeeld zichtbaar hoe Israëlische kolonisten zich vooral op heuveltoppen vestigen. Zij steken dan boven de omliggende en veelal in valleien gelegen Palestijnse dorpen uit en kunnen zich als een burcht afsluiten van hun omgeving.

kaart BBC, rechts onder aanslag markt Netanya, boven Ma’aleh Edumim (foto:Milutin Labudovic), midden de muur

Multiplicity, opgericht door de architect Stefano Boeri, toont een onderzoek dat deel uitmaakt van het Solid Sea project (ook te zien op Documenta XI): Solid Sea, case 03, The Road Map. Het onderzoeksteam maakte twee reizen van ongeveer een zelfde afstand, één met een Israëlische en één met een Palestijnse inwoner van Israël. De tocht met de Israëliër duurde 1 uur en 5 minuten, die met de Palestijn 5 uur en 20 minuten. Van de reizen zijn films gemaakt waarin duidelijk wordt hoe verschillend ze waren, niet alleen wat betreft de duur van de onderneming maar ook wat betreft de (om)wegen die gevolgd werden.

De Westelijke Jordaanoever is verdeeld in drie zones. Zone A valt onder Palestijns militair en administratief gezag, hier liggen de meeste Palestijnse steden. Zone B valt onder Israëlisch militair gezag, maar onder Palestijns administratief gezag; hier bevinden zich vooral Palestijnse dorpen. Zone C valt onder Israëlisch militair én administratief gezag, de meeste Israëlische nederzettingen liggen hier. De zone-indeling maakt van de Westelijke Jordaanoever een gevlekt territorium en de verschillende reistijden in het project van Multiplicity zijn er het gevolg van.

De tocht met de Israëlier ging van een zone C naar een andere zone C, Israëliërs kunnen daarbij gebruik maken van zogenaamde by-pass roads, dit zijn wegen die de ene nederzetting met de andere verbinden en daarbij (met veel tunnels en een soort dijken) Palestijns gebied doorkruisen. De Palestijnse reis ging van de ene zone A naar de andere zone A, maar Palestijnen hebben geen by-pass roads en moeten dwars door de zones reizen die onder Israëlisch militair gezag vallen. Dat betekent eindeloos veel tijd kwijt zijn met het passeren van tijdelijke en permanente controleposten, of met het juist omzeilen van deze posten.

Natuurlijk is het inzetten van architectuur als middel om je te verdedigen danwel om iemand anders uit te sluiten niet nieuw en wordt het ook niet exclusief en alleen door Israël toegepast. Wel maakt de extreme situatie in Israël en de bezette gebieden, waar de ‘vijanden’ zo dicht op elkaar zitten en de ’territoria’ zo met elkaar vervlochten zijn, het gegeven op een fascinerende en tegelijkertijd naar de keel grijpende manier zichtbaar.