‘Make me beautiful! Re-visie van Kanaleneiland’. Met deze noodkreet en ondertitel kon Architectencafé, organisator van het debat op 27 september, de voorgeschiedenis van Kanaleneiland overslaan en direct overgaan op het thema van de avond: de nieuwbouwplannen voor een Utrechtse probleemwijk die mooi gemaakt wil worden.
Het ene Kanaleneiland is het andere niet en de gepresenteerde plannen van A.A. Bos & Partners en Mecanoo grenzen weliswaar aan elkaar, maar bieden ieder een oplossing voor een ander probleem. De vraag aan de ontwerpers was: kunnen we met architectuur en stedenbouw sociale problemen oplossen?
A.A. Bos en partners kreeg de opdracht om drie vervallen basisscholen binnen het blok Trumanlaan, Peltlaan, Bernadottelaan en Eisenhowerlaan te vervangen door drie nieuwe scholen, sportvoorzieningen, een kinderdagverblijf, 79 woningen en 24 appartementen. Het bureau kwam met een stedenbouwkundige inpassing die weliswaar aanhaakt bij de orthogonale opzet van de wijk, maar niet de stempels overneemt. Het ontwerp wordt verankerd door de rooilijnen – en met name de hoeken – te bebouwen. Dat geschiedt vooral door een originele organisatie van de drie scholen in een X-vorm met een gesloten zijde. Zo ontstaat 'als vanzelf' de gewenste hoekbebouwing, een centraal gebouw met gemeenschappelijke functies voor de diverse gebruikers en de gescheiden speelterreinen.
De woningen zijn georiënteerd op gesloten binnenpleinen en sluiten aan op bestaande bebouwing. Parkeren is opgelost binnen de blokken. Het gemeenschappelijk privé-binnenterrein is ingericht met bomen, een kinderspeelzone en bergingen. De keuze voor één baksteenkleur geeft samenhang aan de woningen, die circa 180.000 mogen kosten. Vermeldenswaardig vanuit sociaal oogpunt is dat 80% van de oorspronkelijke bewoners zal terugkeren op deze plek, terwijl de verhouding koop-huur de standaard 70-30 is. Vóór alles is dit plan een intelligente verdichtingoperatie die de uitgangspunten van de wijk echter niet ter discussie stelt.
Mecanoo ziet zich geconfronteerd met een heel andere situatie. De Prins Clausbrug heeft van de Churchilllaan – een ingedutte, min of meer doodlopende weg langs een aantal gebouwen zonder onderlinge samenhang – een doorgaande weg met potentie gemaakt. Om de omgeving mee te krijgen in deze ontwikkelingen moet er echter wel het een en ander gebeuren. Aan de zuidzijde van de Churchilllaan zijn een ROC, een winkelgalerij, een sporthal en een middelbare school volkomen ontredderd achtergelaten door de sexy toevoerroute naar de brug. Aan de noordzijde kijken de bewoners van de laagbouw aan tegen de zandwal van de brug.
De oude structuur (voor zover daar sprake van was) van de Churchilllaan mag dan volledig ontwricht zijn, dat geldt niet voor de daar achtergelegen woningen. Toch gaan alle woningen plat om ook hier een serieuze verdichtingslag te slaan. De opdracht is om 500 woningen te slopen en er 1300 terug te bouwen. Mecanoo stelt als doel om het noordelijke deel en het zuidelijke deel weer te verbinden. Dat wil het bureau doen door de omtrek van de oude blokken min of meer te handhaven, maar het aantal bouwlagen te verhogen, met een hoogteaccent van 15 woonlagen aan de waterzijde naast de brug.
De bestaande winkel-, sport- en onderwijsvoorzieningen worden eveneens gesloopt en, met aanzienlijke volume-uitbreidingen, teruggebouwd. Parkeren wordt opgelost onder de woningen in kleine parkeergarages. De strokenbouw maakt plaats voor gesloten blokbouw met privé binnenterreinen, de orthogonale structuur wordt doorbroken door wulpse diagonalen. De troefkaart is een oplopend maaiveld tot aan de brug, waardoor de Churchilllaan straks ingebed ligt in de aanliggende bebouwing. Sociale huurwoningen zullen er nauwelijks zijn, 300 in totaal. De 1000 koopwoningen worden verkocht voor prijzen variërend van 150.000 tot circa 250.000.
A.A. Bos en partners heeft de opgave opgepakt als een mechanische revisie, het nazien en herstellen van het originele materiaal. Mecanoo beziet de opdracht meer vanuit een definitie van revisie die in juridische kringen gebruikelijk is: herziening van een uitspraak op grond van vroeger niet bekende of nieuwe omstandigheden, die ernstige twijfel aan de juistheid van de uitspraak heeft doen ontstaan. In de praktijk is dit het verschil tussen een schoonheidsbehandeling en een extreme make over. Welk van beide bureaus heeft nu het grootste vertrouwen in de kracht van architectuur en stedenbouw inzake sociale problematiek? Het bureau dat, ondanks de evidente problemen in de wijk, voortborduurt op de oorspronkelijke uitgangspunten en daarin een zekere graad van perfectie bereikt? Of het bureau dat, de oude situatie terzijde schuivend, geheel en al opnieuw begint en vertrouwt op eigen kracht? De eerste eert de kraaienpootjes van de ouderdom, de tweede biedt de bekoring van het nieuwe. Voor Kanaleneiland lijkt juist het naast elkaar bestaan van deze benaderingen een goed recept voor eeuwige jeugd.