De uitbreiding van de Europese Unie met 10 lidstaten werd overal in de Unie gevierd. Gestimuleerd door de Nederlandse overheid organiseerde een groot aantal culturele instellingen onder de noemer Thinking Forward exposities, symposia en andere evenementen. Ook de expositie Collage Europa in het NAi maakt onderdeel uit van dit programma.
Collage Europa is een tentoonstelling over architectuur en stedenbouw uit onder meer Polen, Slowakije, Hongarije, Oekraïne, voormalig Oost-Duitsland en Bulgarije.
Bij het samenstellen van de tentoonstelling maakte het NAi gebruik van de kennis die een groep architecten, stedenbouwers, wetenschappers, journalisten en fotografen had opgedaan tijdens een studiereis van het Fonds BKVB; in twintig dagen werden twaalf steden in zeven landen van voormalige Oostblok bezocht.
In het NAi zijn drie thema’s uitgewerkt: modernisme tijdens het interbellum, de magistrales (paradestraten), en de seriematig geproduceerde woningbouw (‘Plattenbau’). De keuze viel op deze thema’s omdat er ‘momenteel een dynamisch proces gaande [is] waarbij deze historische restanten en actuele invloeden met elkaar wedijveren’. Ook stellen de samenstellers van de tentoonstelling dat ‘sinds de val van de muur steden in Midden- en Oost-Europa op drift zijn’; een nogal misplaatste houding van westerse superioriteit en het is de vraag of deze bewering juist is, daarover later meer.
Wat is er zoal te zien op de tentoonstelling? Op plattegronden van verschillende steden zijn, zoals de samenstellers het noemen, ‘socialistische correcties’ aangebracht om de ‘socialistische morfologie van 13 Europese steden die op een of andere manier van tussen 1948 en 1990 onder Sovjet-communistische invloed stonden duidelijk te maken’. Aangegeven wordt waar zich de zware industrie bevindt, het cultuurhuis, de televisietoren, het staatshotel, collectieve netwerken als stadsverwarming en de naoorlogse woningbouw. Ook te zien zijn de resultaten van het inventarisatieproject K67-The Kiosk. De kiosk is een vertrouwd element in de openbare ruimte van voormalige Oostblok, men verkoopt er (sterke) drank, sigaretten en andere eerste levensbehoeften. Van het Hongaarse museum voor architectuur en het nationaal centrum voor cultureel erfgoed kreeg het NAi prachtige foto’s en tekeningen van vroeg modernistische gebouwen in bruikleen. Onder de noemer 6ix:pack presenteren zes jonge Sloveense architectenbureaus hun werk. Mooi getekende vogelvluchtperspectieven illustreren de grandeur van de magistrales, gelikte maquettes tonen de nieuwste architectonische ontwikkelingen en op nostalgische zwart-wit foto’s is de ontwikkeling van Hoyerswerda, een Oost-Duitse ‘new town’, te volgen.
De centrale vraag die op de expositie wordt gesteld, is wat er zal gebeuren met de fysieke aanwezigheid van de socialistisch staat nu deze niet meer bestaat. Deze vraag wordt niet beantwoord. Dat is niet erg wanneer de bezoeker handreikingen krijgt om zelf een antwoord te formuleren, maar daar ontbreekt het aan. Doordat de samenstellers geen enkele geografische, historische, politieke of economische referentiekaders aanbieden, roept de tentoonstelling alleen maar meer vragen op. Vragen over de werkelijke verschillen in verschijningsvorm tussen de steden in het voormalige Oostblok en West-Europese of Amerikaanse steden. Vragen over de verschillen tussen de naoorlogse woningbouwexperimenten in Nederland en bijvoorbeeld Oost- Duitsland. Collage Europa is een verzameling leuke beelden, maar een tentoonstelling over een dergelijk onderwerp zou meer moeten zijn dan het bij elkaar brengen van leuke plaatjes.
Ter gelegenheid van de expositie en de Fondsreis werd ook een tweedaags symposium georganiseerd. Uit de presentaties tijdens de eerste dag werd duidelijk dat de stelling van de expositie dat de Midden- en Oost-Europese steden op drift zouden zijn, herzien moet worden, althans wat Boedapest betreft. In zeer korte tijd is het centrum van deze stad veranderd in een eigentijdse zakenwijk. Op gevels hangen grote reclameborden. Meer dan 50% van de inwoners verhuisde de afgelopen 15 jaar uit het centrum. De vrijgekomen woningen worden verbouwd tot kantoren of ze worden gesloopt om plaats te maken voor kantoornieuwbouw. De stad kampt met grote parkeerproblemen en zijn er dagelijks verkeersopstoppingen. Aan de randen verrijzen grote warenhuizen als IKEA. Voor welgestelden bouwen ontwikkelaars zogenaamde ‘dwellingparks’, een soort ‘gated communities’. Kortom Boedapest is een stad die te maken heeft met een terugtredende overheid en een particuliere sector die in het ontstane gat springt, een omschrijving die voor bijna alle steden in kapitalistische landen zou volstaan. De Kroatische schrijver Boris Buden omschreef de ontwikkelingen in het voormalig Oostblok dan ook als het herstel van het kapitalistische systeem. ‘De omwenteling heeft niets nieuws gebracht, maar is een ‘catch-up’ met de Westerse wereld.’
