Dertig vellen papier uit 1918, eerder uitgegeven in 1920, leveren nu een boek op van 128 bladzijden. Overdreven? Welnee. Actueel? Voor eeuwig. Relevant voor het huidige debat in de architectuur en stedenbouw? Op onderdelen zeker. Verplichte kost: vanzelfsprekend. Allard Jolles over Alpine Architektur van Bruno Taut.
Voor het eerst ligt er nu een uitgave van Tauts Alpine Architektur mét commentaar en annotaties en mét Tauts nooit gepubliceerde voorwoord. Alle commentaar, alsmede het essay waarmee het boek opent, zijn geschreven door Matthias Schirren, kenner van het Duitse expressionisme zoals dat tussen 1910 en 1920 furore maakte. Deze uitgave geeft alle dertig platen van Taut full colour weer, ook de zwart-wit tekeningen die daardoor beter en genuanceerder overkomen dan ooit. De voorstelling van ieder blad staat zo groot mogelijk op een rechterpagina. Op de linkerpagina staat de transcriptie van de tekst, Schirrens annotaties, en daaronder een verkleinde reproductie waarop de lezer kan zien hoe Tauts tekening op het originele foliovel is gepositioneerd. Vanzelfsprekend staan ook alle technische gegevens erbij (maten van het papier, gebruikte techniek en dergelijke), waarmee de basis van dit boek perfect verzorgd is. Ook Schirrens interpretatie en uitleg zijn van hoog kunsthistorisch niveau.
Alpine Architektur van Bruno Taut (1880 – 1938) is gemaakt aan het einde van de Eerste Wereldoorlog en omvat onder andere een utopisch ontwerp voor het centrale deel van Europa, de Alpen. Het is een poging om een duurzame vrede in Europa symbolisch gestalte te geven met expressionistische architectuur in een gigantisch project waar alle Europese landen (ter bevordering van de samenwerking en dus van de vrede) aan mee zouden moeten doen. Toch is het project overduidelijk niet gemaakt om uitgevoerd te worden. Taut wilde met dit werk een nieuwe spirituele wereld introduceren, een geloof zonder godheid, met de liefst anonieme architect als profeet. Hij wilde het in eerste instantie zelfs anoniem uitgeven. Het ging hem namelijk om een hoger doel: het opheffen van aardse tegenstellingen, met uiteindelijk het samengaan van natuur en cultuur in een hogere, kosmische, orde. Schirren verwijst naar de betekenis van het woord kosmos, in het Grieks namelijk zowel ‘orde’ als ‘sieraad’. Mooi maken staat voor Taut gelijk aan ordenen: pas door de bergen met architectuur te behangen, gaan ze ‘leven’. Het eerste ontwerp dat Taut opvoert is een ‘Kristallhaus’: kristal gold als symbool voor kosmische harmonie. Taut dacht dat door de aanblik van zoveel schoonheid er een andere, gezondere mens zou ontstaan. Maar dat was hem nog niet genoeg: na de Alpen waren de aardkorst en zelfs de sterren aan de beurt.
Alpine Architektur is ook te omschrijven als een zoektocht in vijf delen, lopend van een grondgebonden bergpad naar het Kristalhuis, via de Alpen tot in de sterren (en daar voorbij), waarna alles oplost in het Grote Niets. Die laatste plaat, merkt Schirren op, heeft als grondvorm een ei, een vrouwelijk symbool, en tevens omhulsel van nieuw leven. Schirren stelt dat vrouwelijke symbool met nadruk tegenover alle kristallen torens, symbolen van mannelijkheid, waarmee de eerste twee delen vol staan. Volgens Schirren heeft Taut gezocht naar het verzoenen van tegenstelling, ook op dit niveau. Architectuur als bemiddelaar tussen natuur en cultuur, of man en vrouw, of hemel en aarde. Of tussen alle volkeren van Europa: architectuur als pacifistisch statement.
Taut baseerde zich op contemporaine literatuur, vooral de relatie met Paul Scheerbart is algemeen bekend, met als hoogtepunt hun samenwerking in 1914 bij het Glashaus in Keulen. Vooral een boek van Scheerbart met een ziener als hoofdpersoon heeft – volgens Schirren – bij Alpine Architektur een rol gespeeld. Taut probeerde, onder invloed van dit boek, met gebruikmaking van architectonisch ontwerp een niet religieuze pendant te vinden voor het alziend oog van God. Vooral plaat 28 laat dit goed zien, hier zijn het universum met het oog één geworden. Is al Tauts werk zo? Nee. Hij bracht een strenge scheiding aan tussen zijn theoretische werk en zijn praktische. Kort na de publicatie van Alpine Architektur werd hij Stadtbaurat in Maagdenburg, en hij heeft in verschillende door hem ontworpen woonwijken (vooral Berlijn) toch zo’n 12.000 gezinnen ondergebracht.
De essentie van dit boek zit hem in de theoretische reikwijdte, de poging van een kunstenaar een universeel toepasbaar, optimistisch, vredelievend, toekomstperspectief aan te bieden voor een maatschappij die zojuist een zware oorlog achter de rug heeft. Een utopie, zeker, maar wel een geluid dat altijd de moeite van het beluisteren waard is. Respect, heet dat nu.