In een koud St. Jobsveem kwamen afgelopen woensdag architecten en geïnteresseerden samen voor een AIR-avond met drie lezingen en een debat over de transformatie van pakhuizen.
Pakhuizen zijn vaak voortrekkers in het proces van herstructurering van havengebieden. Ze bieden ruimte aan experimenten en domineren door hun omvang en uitstraling de omgeving. Een succesvol lifestyle product lijkt gegarandeerd. Toch moet de architect veelal een zwaar en langdurig achterhoedegevecht voeren om dit succes mogelijk te maken.
Het pakhuis St. Jobsveem in Rotterdam staat aan de vooravond van een functiewijziging van opslagruimte tot woonruimte. Robert Winkel van Mei. architecten ontwierp in samenwerking met Wessel de Jonge architecten deze transformatie, waarin woningen met een grote flexibiliteit ontstaan. Niet gemakkelijk. Waar een pakhuis vooral ontworpen is voor het donker opslaan van goederen, moeten woningen juist voldoende daglichttoetreding hebben. Om aan deze eis te kunnen voldoen perforeerde Winkel het circa 22 meter diepe gebouw met drie grote gaten van voor- tot achtergevel. In deze 'horizontale atria' is al het verticale verkeer opgenomen en worden de wanden van de aangrenzende woningen uitgevoerd in glas. De monumentenstatus, de reguliere bouwregelgeving en weerbarstige brandweereisen maken het normaal gesproken onmogelijk dergelijke woningen 'in de markt te zetten'. Als architect ben je feitelijk ontwerper van een uniek transformatieproces. Het ontwerp zal zich vooral op een subtiele, terughoudende manier in het bestaande pakhuis moeten voegen. Hiervoor is veel overtuigingskracht en vakmanschap nodig. Sterallures kun je beter thuis laten.
André van Stigt benadrukte deze rol als ontwerper van het proces. Hij kan worden gezien als de pionier van pakhuistransformaties in Amsterdam. Het belangrijkste uitgangspunt bij dergelijke transformaties is zijns inziens de omkering van het functionalistische adagium Vorm volgt Functie. Aangezien de vorm (en meestal ook de overgedimensioneerde draagconstructie) dermate bepalend is voor een geslaagde functiewijziging, moet het gebouw zoals het is het uitgangspunt zijn voor de keuze van functies: Functie volgt Vorm. Hij legde uit dat dergelijke projecten meestal starten zonder opdrachtgever en programma van eisen. Gaandeweg worden mogelijkheden duidelijk en komen steeds meer partijen aan tafel. De architect zorgt voortdurend voor draagvlak en is de enige die het gebouw wezenlijk van dienst is. Van Stigt en ook architect-spreker Paul Robbrecht lieten een enorme inventiviteit zien in de projecten die zij in resp. Amsterdam en Antwerpen hebben gerealiseerd. Nadelen blijken uiteindelijk voordelen te kunnen zijn. De getoonde gebouwen zijn door hun schaal en charisma een transformatie waard en blijken nieuwe, onverwachte functies te kunnen herbergen.
Restauratiespecialist Wessel de Jonge en stedenbouwkundige Enno Zuidema plaatsten de pakhuistransformaties in een ruimer verband. Oude havengebieden van Rotterdam worden getransformeerd tot woongebieden, overtollige gebouwen worden weggehaald. Er blijven een paar relicten over, zogenaamde monumenten. Maar welke betekenis hebben deze monumenten voor de omgeving als de oorspronkelijke functie van die omgeving – in het geval van pakhuizen meestal de informele en dynamische sfeer van een havengebied – er niet meer is? Zelfs de gemeentelijke stedenbouwkundigen geven daar geen helder antwoord op. Juist door deze gebieden openbaar te maken, zou er meer nadruk moeten liggen op de betekenis van de context. Monumenten moeten niet alleen decorstukken zijn.
Robert Winkel wees in dit verband op de 'toevalligheid' dat juist de zwaarste bouwwerken blijven staan; simpelweg omdat ze het duurst zijn om te slopen! Door het besluit St. Jobsveem niet te slopen is het des te onwerkelijker dat er allerlei beperkende voorwaarden moeten gelden voor het transformeren van het gebouw.
Woningen realiseren in St. Jobsveem is een moeilijke opgave. Daglicht, uitzicht, behoud van de karakteristieke architectuur, ontsluitingssysteem worden op geraffineerde wijze verenigd tot 100 hoogst eenvoudige loftwoningen. Als de woningen worden opgeleverd is er zeker tien jaar in alle bescheidenheid aan St. Job gewerkt. Ga met die gedachte de modelwoning eens bekijken!