Shrinking Cities (in het Duits klinkt het nog beter: Schrumpfende Städte) is ook in Nederland niet onbekend door de goed bezochte expositie in Berlijn over het fascinerende onderwerp van steden met drastisch afnemende bewonersaantallen. In de Amsterdamse galerie PSWAR, ‘Public Space With A Roof’, was tot 6 maart de door Shrinking Cities samengestelde installatie ‘Urban Scan’ te zien.
De opening van 'Urban Scan', op 25 februari 2005, werd ingeleid met een presentatie door Elke Beyer en Anke Hagemann. De eerste fase van het drie jaar lopende project Shrinking Cities bestond, afgaande op de presentatie, voornamelijk uit het scherpstellen van de oorzaken en bijhorende problematiek van slinkende steden, zowel op politiek, sociaal, architectonisch als cultureel vlak. Dit leverde een vluchtige blik op, over de capaciteit van steden en gemeenschappen om zichzelf opnieuw uit te vinden na in een vrije val geraakt te zijn. Detroit lijkt zich te ontwikkelen tot een soort ongeplande mengvorm van stedelijkheid en (voorzichtig zelfvoorzienend) platteland, terwijl sommigen nog steeds op de knieën gaan bij de gedachte aan de daar ontstane techno die, zoals Speedy J ooit opmerkte, direct terug te voeren is op de aanblik van achtergebleven en in onbruik geraakte industrie. Manchester en Liverpool hervonden hun zelfvertrouwen dankzij de muziek- en Gay scene, terwijl de toekomst van Leipzig en Ivanovo onbestemder lijkt. De sociale problematiek van de laatste twee is dan ook recenter. Leipzig kan, onvermeld in de presentatie, buigen op een reputatie als epicentrum van de gothic-scene, die drijft op honderden kraakpanden die het eenvoudig maken dingen te organiseren, dus dat is tenminste één niche die mensen van buiten trekt. Ivanovo, maar dat kan ook mijn voorliefde zijn voor Dostejevski achtige clichés, lijkt een grimmige snel vergrijzende uithoek van zelfmoord en alcoholisme in een armlastig wereldrijk.
Deze expositie sluit aan bij het karakter van de eerste fase van het project. 'Urban Scan', een video-installatie, met voor elk van de vier steden waarop het onderzoek zich richt een langzaam voorbij glijdende opname, gemaakt vanuit een auto, van gevels, kavels, verkeer, leegte en verlatenheid, is een verstild panaroma van steden in ontbinding. Het laat zien hoe bepalend leegstand kan zijn voor het gezicht van een stad. Leuke oefening voor de bezoeker, probeer zonder te spieken te raden welke monitor bij welke stad hoort: Detroit, Liverpool/Manchester, Halle/Leipzig of Ivanovo.
Het tweede deel van het project dat zojuist begonnen is, bouwt verder op het eerste. Nu de geschiedenis, de ervaringen en vormen die deel uitmaken van de vier geselecteerde leeglopende stedelijke gebieden gedocumenteerd zijn, is het wellicht mogelijk om vergelijkingen te trekken tussen de steden en daaruit wellicht zelfs lessen voor krimpende steden in een minder uitgekristalliseerde fase af te leiden. Het tweede deel implementeert een aantal, middels een open competitie verzamelde, interventievoorstellen. De nadruk ligt hier zeer specifiek op de (Oost) Duitse situatie. Het feit dat in voormalig Oost-Duitsland meer dan een miljoen woningen leeg staan geeft een idee van de impact van leegloop op steden. In planologische termen zou, volgens de presentatie, de oplossing voor massale leegstand slechts twee richtingen uitgaan: suburbanisatie zonder kern, of het wegbreken van de buitenwijken om het centrum vitaler te maken. Eén van de doelen van Shrinking Cities is het ontwikkelen van alternatieven voor deze twee modellen. Precieze details over de aard van de interventies worden echter nog niet publiek gemaakt. Daarnaast wordt er gewerkt aan een Engelstalige publicatie die een welkome aanvulling zal zijn op de Duitstalige.
De hoofdvraag¸ in brede termen aangestipt in de presentatie, is waarom slinkende steden eigenlijk een 'probleem' zijn. Is de schijnbare noodzaak van steden om te groeien, of in ieder geval om niet in bewonersaantal achteruit te gaan, niet een culturele neurose uit het industriële tijdperk, dat groei altijd goed en krimp altijd slecht is. Ziehier; architectonisch onderzoek stuit op fundamentele maatschappijkritiek.
Shrinking Cities is de meest 'grote naam' uit het 'onderzoek naar strategieën' dat onder de titel 'Intervening the Urban Void' in PSWAR plaatsvond. Het is tevens de afsluitende expositie van de drie maanden (november 2004 t/m februari 2005) durende verkenning in het domein van stedelijke interventies en speculatief urbanisme. Bestaande uit presentaties, wandelingen, workshops en exposities, liet het zien hoe divers de onderkant van denken over steden en publieke ruimte is. PSWAR, gevestigd in de gekraakte (voormalige) filmacademie aan de Overtoom in Amsterdam, is niet de enige organisatie die dit veld halverwege kunst, stedenplanning, architectuur en maatschappij verkent. Denk ook aan 66EAST (Amsterdam), Planetart (Enschede), Stadslicht (Arnhem), Qlub (Groningen), Punct (Tilburg). Plekken en organisaties als deze zijn niet altijd een lang leven beschoren, maar wanneer er een verdwijnt komt er altijd wel en nieuwe bij, aangevend dat er een blijvende interesse is. Dat een groots, en toch ook wel prestigieus, project als Shrinking Cities in dergelijke plekken is terug te vinden is gezond voor zowel de boven als de onderkant van het debat over ruimtelijke ordening.