In zijn nieuwe, opnieuw sterk verhalende film Manderlay gebruikt Lars von Trier na Dogville weer een nadrukkelijk tweedimensionaal decorprocédé, terwijl je tegenwoordig toch een perfecte virtuele driedimensionale weergave zou kunnen realiseren. In dit procédé gebruikt hij een filmset waarin geen gebouwen voorkomen. Alleen de plattegrond van het dorp of plantage is op de setvloer getekend en vormt het decor voor een plek met een sidderende intensiteit.
Still uit Manderlay / Lars von Trier
‘Manderlay’ is het tweede deel van Lars Von Triers experimentele Amerika-trilogie waarin rond het personage Grace Margaret Mulligan (een onbedorven jonge vrouw) morele en ethische betogen en situaties worden uitgebouwd. Na hun desastreuze verblijf in het stadje Dogville in de vorige film, komen Grace (Bryce Dallas Howard) en haar vader (Willem Dafoe), gangster boss, rijdend over een landkaart terecht in de zuidelijke staten van Amerika. Op de oude plantage Manderlay lijkt het alsof ze terug in de tijd zijn gestapt. Hier wordt anno 1930 nog steeds slavernij be/gedreven. De eigenaresse van de plantage, Mam, sterft kort nadat Grace op Manderlay verschijnt. Voor ze sterft maakt Mam Grace deelgenoot van een veelbepalend geheim.
Grace besluit om de slaven te ‘bevrijden’ en met behulp van een deel van haar vaders mannen/bende een nieuwe gewapende status quo te vestigen. Maar deze actie wordt haar niet door iedereen in dank afgenomen. (Hier komt de analogie Bush-Irak in beeld). Gedurende een jaar wordt in acht episoden langzaam duidelijk wat de gang van zaken bepaalt en hoe de goede bedoelingen van Grace ontwrichtend werken.
Vooral achteraf bezien blijken de zaken steeds iets anders te liggen, Heel on-Amerikaans is toch niet op tijd duidelijk wie de goeden en wie de slechteriken zijn en of democratie altijd ten goede leidt.
Manderlay is na Dogville de tweede film in het epos van Von Trier (Deen en vanwege vliegangst nog nooit in Amerika geweest) over Amerika en deze manier van plattegrondtekening als decor. In Manderlay komt het plattegrond-decor minder nadrukkelijk in beeld dan in Dogville omdat er nu dichter op de mensen gefilmd wordt. Maar hoewel minder in beeld, draagt het gebouwloze effect nog meer bij aan de realiteit van de context. Daarbij kun je je toch verbazend goed oriënteren op de plaats van de scène. De morele vertelling in Manderlay is breder en dieper uitgewerkt dan in Dogville. De essentie van de vertelling komt ook hier weer duidelijk naar voren door de manier waarop het ‘decor’ c.q. de plek van handeling ‘aanwezig’ is.
Doordat de kijk op de situatie en de kijk op de kwesties in de vertelling steeds verschuift (de getekende vervallen tuin blijkt achteraf bijvoorbeeld te functioneren als windscherm voor jonge katoenplanten en niet voor niets niet te zijn uitgedund) krijgt wat op de plattegrond aangeduid wordt steeds een andere waarde.
Filmwebsite’s schrijven over de werkwijze ‘Ook nu weer is de film opgenomen op een toneel met uitsluitend de hoognodige decorstukken. Krijtstrepen en -tekeningen geven aan waar zich de mensen en locaties bevinden. Het is een vorm die behoorlijke impact heeft op de kijkervaring. Met een minimalistische vormgeving als deze zou je op het eerste gezicht denken dat het verhaal belangrijker is dan de beelden. Toch pakt deze werkwijze heel anders uit. Want juist door deze minimalistische aanpak, heeft dat wat je ziet een enorme impact. Niet in de laatste plaats door het uitstekende acteerwerk.’
Om twee redenen vind ik dat je als ontwerper deze film in de bioscoop gezien c.q. deze kijkervaring bewust meegemaakt moet hebben. Je moet mijn inziens deze beeldmanipulatie – waarbij het gebouw en het landschap zijn weggelaten terwijl je, je ondanks de minimale aanduidingen toch goed kunt oriënteren – een keer hebben ondergaan. Minimalisme op een ongebruikelijk niveau. Wat de film een krachtige impressie geeft is dat vooral morele dilemma’s, ideeën en ideologieën worden uitgewerkt en worden verteld met zo min mogelijk middelen, waardoor de essenties van de vertogen met de plaatsen van handeling na het zien van de film in je hoofd blijven hangen. Je weet achteraf niet beter dan dat de scène juist wel een ruimtelijke component had. De set is grotendeels tweedimensionaal maar blijft toch driedimensionaal, dagen in je hoofd hangen. Ik merk dat ‘leken’ dit plattegrond-decor sterk associëren met architectenwerk en zij beginnen, vooral na het zien van Dogville, juist over dit aspect van de film.
De tweede reden is dat Lars von Trier een van de huidige spraakmakende filmers is die de actualiteit illustreert en kapittelt via experimentele filmbeeldconcepten maar daarbij zo dicht op de actualiteit zit dat hij ondanks de experimentele aanpak zijn (eurocentrische) standpunt goed weet in te wrijven.
Met één opmerking over zijn onconventionele aanpak heeft Lars von Trier mijn aandacht gewonnen: ‘Eerst is het leuk om regels te hebben, en dan is het juist weer leuk om ze allemaal te breken. Niets werkt verlammender voor een kunstenaar dan het vacuüm van de vrijheid. Regels geven richting, en het doorbreken van regels net zo goed.’
Als u volkomen achter de politiek van Amerika staat, dan is de film zwaar verteerbaar. In de woorden van bioscoop.nl ‘Met Manderlay heeft Von Trier een film gemaakt die overduidelijk kritiek levert op het huidige buitenlandbeleid van Amerika.’ Von Trier zelf stelt ‘Mensen bevrijden die daadwerkelijk bevrijd willen worden, is een goede zaak. Maar wanneer dit alleen gebeurt om hen jouw mening op te dringen, dan doet dat beslist geen goed’.
Tòch gaan meemaken dit inhoudelijke beeldgeweld; 140 minuten confrontatie met tekst en beeld, eindigend in een fotocollage van de Deense fotograaf Jacob Holt vol Amerikaans onrecht en geweld die het realiteitsgehalte van het vertoonde verhaal onontkoombaar maakt. De voiceover is steeds je gids die zorgt dat je uiteindelijk niet verdwaalt in dit ethische doolhof zonder hagen of muren.