De stad Antwerpen wil de aantrekkingskracht en draagkracht van de negentiende-eeuwse schil van haar stad aanzienlijk verbeteren. Met de zogenaamde bouwblokprojecten toont Antwerpen aan dat samenwerking tussen stadsbestuur en partijen uit de private sector kan resulteren in kwalitatief hoogwaardige projecten die de sociale en economische structuur van oude verpauperende stadsdelen nieuw leven in kunnen blazen.
Sinds begin deze eeuw promoot Antwerpen zichzelf – terecht – als ‘Werf van de Eeuw’. Als gevolg van de uitvoering van het ambitieuze Masterplan Mobiliteit Antwerpen, waarin de ring en de leien flink worden aangepakt, ligt de stad continue open wat weer leidt tot allerlei verkeersproblemen. De aanleg van de 3,8 kilometer lange Noord-Zuid spoortunnel vordert gestaag, het Centraal Station wordt ingrijpend gemoderniseerd en het monumentale Justitiepaleis (ontwerp Richard Rogers) wordt binnenkort officieel in gebruik genomen.
In het kader van ‘Werf van de Eeuw’ kiest de stad Antwerpen er voor om naast grootschalige bouwprojecten vooral ook kleinschalige projecten op buurtniveau in de negentiende-eeuwse gordel te stimuleren. De negentiende-eeuwse schil bestaat uit een onregelmatig weefsel van niet al te grote mono-functionele bouwblokken waar voornamelijk in gewoond wordt. Op de binnenterreinen van de wat grotere blokken zijn vaak wel andere functies aanwezig zoals werkplaatsen. Door de ingewikkelde eigendomsverhoudingen binnen deze bouwblokken is in het verleden gebleken dat een goed geïntegreerde vernieuwingsslag moeilijk haalbaar is, terwijl er in dit gebied grote behoefte bestaat aan woonruimte voor de wat hogere inkomensklassen.
Als instrument voor deze stadsvernieuwing heeft de Stedelijke Planningscel gekozen voor een integrale aanpak met behulp van zogenaamde bouwblokprojecten. Het doel is functiemenging en het stimuleren van kleinschalige economische activiteiten.
Een bouwblokproject kan worden gedefinieerd als een nieuw strategisch, stedenbouwkundig instrument ter ondersteuning van de stadsontwikkeling, waarbij – op basis van ontwerponderzoek – wordt nagegaan hoe een bouwblok ruimtelijk, economisch en sociaal op korte termijn opgewaardeerd kan worden. Een bouwblokteam is verantwoordelijk voor de organisatie en het ontwerp van een bouwblokproject, waarin gestreefd wordt naar zoveel mogelijk inspraak van bewoners, ruimtelijke samenhang en natuurlijk ook financiële haalbaarheid. Het proces met bijbehorende organisatie wordt opgestart op basis van de uitvoering van minimaal één deelproject binnen het bouwblok.
Omdat geen enkel bouwblok hetzelfde is en men niet telkens opnieuw het wiel wil uitvinden heeft de Planningscel Stadsontwikkeling de bouwblokprojecten middels een kaartensysteem gedocumenteerd. Per bouwblokkenproject staat op een fiche een beperkt aantal projectgegevens en ruimtelijke scenario’s genoteerd. Het aanvulbare, losbladige pakket van projectfiches vormt een bont overzicht van ontwikkelingsmogelijkheden en dient ter inspiratie van ontwikkelaars en andere belanghebbenden.
De bedoeling is dat de bouwblokken in staat blijven om ook in de toekomst functieveranderingen op te nemen. Hiervoor mag de bouwblokschil doorbroken worden, zodat op de binnenterreinen semi-openbare stedelijke ruimten gerealiseerd kunnen worden. Er zijn globaal twee mogelijkheden om een bouwblokproject te initiëren: top-down, waarbij de stad of een ontwikkelaar het initiatief neemt, of bottom-up, waarbij de gebruikers het voortouw nemen. Met de top-down benadering, die ook in Antwerpen erg populair is, blijkt het in de Antwerpse praktijk moeilijk om de verschillende actoren op één lijn te krijgen, waarbij de ingewikkelde eigendomsverhouding een onaangenaam struikelblok vormen.
Een inmiddels gerealiseerd voorbeeld van zo’n bouwblokproject is de Permeke bibliotheek, gelegen aan het De Coninckplein nabij de – door plaatsing van vier stenen leeuwen van bovenaf benoemde – Chinese buurt. De bibliotheek is gehuisvest in een door de stad Antwerpen aangekocht complex waarin sinds 1926 de Permeke-garage (Ford-dealer) was gevestigd. Ontwerpbureau Stramien cvba ontwierp voor dit nieuwe hart van de wijk een strakke glazen doos aan de pleinzijde die dienst doet als café. Het interieur van de oude garagewerkplaats op het binnenterrein huisvest nu de bibliotheek met leeszaal, en auditorium.
1 voormalig wijnhuis Barreiro
2 schetsontwerp Barreiro
3 ontwerp blouwblok Sint Jansplein
Een ander, nog in uitvoering zijnd bouwblokproject, is het eveneens door de stad Antwerpen geïnitieerde Barreiro bouwblok in het Schipperskwartier. Het bouwblok bestaat uit enkele voormalige raamprostitutiepanden, gay club Red&Blue en de oude Portugese wijnhandel Barreiro. Onder het credo ‘Het schipperskwartier, een verleidelijk stukje Antwerpen’ zal boven een ondergrondse parkeergarage een semi-openbaar groene binnentuin worden gerealiseerd. Een nieuw poortgebouw in de wand van het bouwblok zal toegang geven tot de binnentuinen en de daarin nog te realiseren woningen. Het programma bestaat uit middenklasse woningen gemixt met kantoren en detailhandel. Het project is onder voorwaarden doorverkocht aan een ontwikkelaar en zal in drie fasen uitgevoerd worden, dit vanwege de zeer complexe eigendomsverhoudingen. Uiteindelijk zullen ook de eigenaren van de naastgelegen bebouwing moeten gaan participeren in het project.
Een goed voorbeeld van een op privaat initiatief geïnitieerd project is een bouwblok aan het Sint Jansplein in Antwerpen Noord. Twee onafhankelijke initiatiefnemers hebben dit bouwblokproject opgestart en hebben aangrenzende eigenaars over kunnen halen deel te nemen. Het bouwblok wordt ‘ontpit’ waarna op het lege binnenterrein ruimte ontstaat voor nieuwe bebouwing en een pleintje. Hierin zullen kantoren, woningen en een Aldi komen. Architectengroep Jo Peters en Rombout & Marckx architecten zijn verantwoordelijk voor de wat classicistische aandoende architectuur.
Naast bovengenoemde drie projecten zijn er inmiddels enkele tientallen min of meer vergelijkbare kleinschalige initiatieven in ontwikkeling. Al deze projecten zijn worden in publiek-private aanpak ontwikkeld, waarbij het initiatief in de meeste gevallen genomen is door de stad Antwerpen die actief grond aan het opkopen is. Ondanks dat de door de stad zo gehoopte bottom-up initiatieven nog op zich laten wachten, lijkt de bouwblokken aanpak te gaan resulteren in een veelkleurig palet aan oplossingen. Vooral de projecten die het binnenterrein bij de stad weten te betrekken als aantrekkelijke stedelijke ruimten kunnen een interessante aanwinst gaan vormen voor de altijd weer verrassende Antwerpen.