Nieuws

Mumbai: Kinetische stad

In de reeks ‘Talking Cities’ op het Berlage instituut gaf de Indiase architect Rahul Mehrotra een lezing over één van de grootste en dichtst bevolkte steden ter wereld: Mumbai

Mumbai – in 1995 werd de naam Bombay deels vanwege antikoloniale en pro-hindoestaanse sentimenten veranderd in Mumbai, maar beide namen worden nog steeds door elkaar heen gebruikt – is een extreme stad. Hoewel cijfers nauwelijks betrouwbaar zijn en statistieken elkaar op allerlei manieren tegenspreken, zijn zelfs de meest voorzichtige schattingen overweldigend. De stad telt binnen de stadsgrenzen – circa 450 km2, ongeveer gelijk aan het oppervlak van de Noordoostpolder – rond de 13 miljoen (met de agglomeratie erbij ongeveer 20 miljoen inwoners). De bevolkingsdichtheid is met 29.000 inwoners per km2 zes keer dichter bevolkt dan Amsterdam. Mumbai behoort zowel tot de top vijf van wereldsteden met de meeste inwoners, als tot die met de hoogste dichtheid.

Het is ook een zeer snel groeiende stad. De bevolkingsomvang is sinds 1980 verdubbeld en de UN verwacht dat de stad in 2015 met 22 miljoen inwoners na Tokyo de tweede grootste stad ter wereld zal zijn. In veel opzichten is Mumbai een rijke stad en draagt ze voor een belangrijk deel bij aan de economie van India. Belangrijk zijn onder meer de havenactiviteiten, de daar aan gerelateerde handel en financiële dienstverlening en natuurlijk de filmindustrie van Bollywood. Onroerendgoedprijzen behoren tot de hoogste ter wereld, maar de stad heeft evengoed verhoudingsgewijs het grootste oppervlak aan slums binnen de stadsgrenzen (40-60% van het totaal oppervlak, afhankelijk van de definitie van een slum). Mumbai is, zoals heel India, een smeltkroes van etnische en religieuze groepen. Hoewel dit in het verleden tot conflicten heeft geleid, vooral de strijd tussen moslims en hindoes in de winter van 1992-93 is nog steeds bepalend voor de lokale politiek, is het opmerkelijk hoe ogenschijnlijk gemakkelijk de bewoners met deze contrasten tussen culturen en tussen arm en rijk, onder de druk van een enorme dichtheid omgaan.

De belangrijkste strategie die de bewoners toepassen is to adjust, always to adjust. Rahul Mehrotra gaf als voorbeeld de treinen in Mumbai waar dagelijks 5 miljoen mensen mee reizen. Tijdens het spitsuur zijn nauwelijks voor te stellen dichtheden gemeten van 8 tot 10 mensen per vierkante meter. Als je de trein bent binnengedrongen en voor een driepersoons bank staat waarop al minstens zeven mensen zitten, klinkt vanaf de bank steevast adjust, adjust en na wat schuifelen en duwen is er op magische wijze plaats voor een achtste persoon.

Permanent schuifelen, plaats maken en aanpassen; op deze manier gaat de stad om met de dichtheid, met de opeenstapeling van religies en de contrasten tussen arm en rijk. Niet ten onrechte noemde Mehtrotra Mumbai een kinetische stad. Natuurlijk zijn alle grote steden aan een min of meer permanente flux onderhevig, maar in Mumbai is deze dynamiek extreem, althans voor wat betreft het leven op, en het gebruik van, de openbare ruimte. De informele economie op straat is minstens zo groot als de formele in de gebouwen langs de straat. Mumbai is ook een stad van festivals, processies en feesten, waardoor straten en wijken met grote regelmaat voor een paar dagen volkomen transformeren.

1. slumdak

2. De hoofdwaterleiding van Mumbai: tevens voetpad in het regenseizoen en favoriete locatie van illegale arakstokerijen (de lokale sterke drank)

3. Navi Mumbai: een nieuwe stad wachtend op bewoners

Hoewel er veel gebouwd wordt is er absoluut geen sprake van een building boom a la Shanghai, om maar eens een andere grote Aziatische havenstad te noemen. Dat heeft een aantal oorzaken. Allereerst is er een absurde huurbescherming waardoor de huren al decennia lang niet of nauwelijks stijgen. Daarom wordt nauwelijks onderhoud aan de woningen verricht. Veel van de chawls (negentiende eeuwse huurkazernes) waar gezinnen op een minimaal oppervlak opeen zijn gepropt, zijn vaak enorm vervallen. Door corruptie en de enorme grondprijzen worden er ook nauwelijks nieuwe woningen gebouwd in de binnenstedelijke wijken. Het bezit van onroerend goed, grote villa’s, appartementen of gewoon een eigen huis, is voor de middenklasse dan ook amper een statussymbool. In Mumbai etaleer je je rijkdom niet door de omvang, locatie of luxe van je woning, maar door sieraden of door de extravagantie van het huwelijksfeest van jezelf of van je kinderen. De allerrijksten huren voor een week een veld aan Marina Drive en richten ter gelegenheid van een huwelijk een half dorp op.

In een stad waar zelfs de middenklassen gedwongen wordt om in chawls of slums te wonen heeft onroerend goed een andere betekenis dan in het westen. In sommige slumwoningen staan televisies en koelkasten en een scooter voor de deur. Tegelijkertijd wordt stroom illegaal afgetapt, water moet uit langskomende vrachtwagen worden opgehaald, riolering is er niet of nauwelijks.

Intussen liggen er fantastische kansen te wachten op uitvoering. Midden in Mumbai liggen grote verlaten textielindustriewijken en het oostelijk havenfront van het centrum naar het noorden is eveneens grotendeels verlaten. Maar er gebeurt – door corruptie en een trage bureaucratie – niets. Een nog groter raadsel is de mislukking van Navi Mumbai (New Bombay), een enorm uitbreidinggebied op het vasteland aan de overzijde van de Thane baai. Navi Mumbai is met circa 350 km2 oppervlak de grootste geplande newtown in de wereld. Bij de planontwikkeling in de jaren 70 was onder meer de Indiase sterarchitect Charles Correa betrokken. Er werd een netwerksysteem van 14 stedelijke knopen ontwikkeld, elk met eigen voorzieningen en verbindingen met het openbaar vervoer. Ondanks de enorme druk vanuit Mumbai zelf, wordt de vrije ruimte van Navi Mumbai maar mondjesmaat bebouwd. Terwijl de bouwactiviteit in de overvolle noordelijke zone nabij de vliegvelden enorm is, liggen op dit moment in Navi Mumbai een paar grootstedelijke bouwprojecten verspreid rond overmaatse treinstations in een groot, open landschap. Prima verkeerssysteem, slimme planning, geen stad. De redenen voor het mislukken zijn complex: de overheid besloot op het laatste moment niet naar de overkant van de baai te verhuizen, de nieuwe stad ligt ongemakkelijk dicht tegen de deelstaatgrens aan en voor de grote groepen nieuwkomers is de nieuwe stad geen optie, er is geen werk op loopafstand. Navi Mumbai is daarom grotendeels slumloos.

1. Ieder jaar is de stad in de ban van het tiendaagse Ganesh festival waarbij de olifantgod vanuit de wijken door de straten wordt gedragen en uiteindelijk wordt ondergedompeld in de zee.

Evenals veel andere megasteden in de serie die dit voorjaar op het Berlage instituut de revue passeren, wordt ook in Mumbai de (on)mogelijkheid van planning in de moderne traditie aan de orde gesteld. Mumbai laat echter ook zien dat de informele economie en niet-geplande ontwikkeling zijn grenzen heeft. Hoe fascinerend ook, het is enigszins pervers om deze ongeplande, informele en dynamische stedenbouw te bewonderen en als model voor de toekomst van de wereldstad te zien, zoals Koolhaas bijvoorbeeld doet in verband met Lagos, zolang miljoenen bewoners van dergelijke steden nog ver onder het bestaansminimum leven en zolang grond en inkomen nog zo onrechtvaardig verdeeld zijn. Rahul Mehrotra is van mening dat het antwoord op de vraag hoe te plannen in een stad als Mumbai, begint met het aangaan van allianties met NGO’s en de informele netwerken in de sloppenwijken. Naar zijn mening moet een vorm van deep democracy worden ontwikkeld die gebruik maakt van de kinetische krachten van de stad; planning op het snijpunt van het formele en informele, van de statische en van de kinetische stad. Een zekere weerstand tegen de globalisering acht Mehrotra daarbij van belang. In die zin ziet hij weinig heil in het volgen van het hyperkapitalistische, centraal gestuurde model van het huidige China, dat op dit moment door zowel de westerse als Aziatische wereld met een mengeling van verbazing en bewondering wordt bekeken. Een dergelijk model acht hij voor een stad als Mumbai en een land als India onmogelijk en onwenselijk. In plaats daarvan gelooft Mehrotra in een urbanism of change and adjustment, in een kinetisch model van permanente aanpassing.