Koolhaas en openbaarheid in China

Een voor een communistisch land zeer ongebruikelijk proces van privatisering van het publieke domein vindt momenteel in China plaats. In de westerse wereld verkeert dit proces in een verder gevorderd stadium. Volgens Koolhaas zijn er dan ook geen vernieuwende ideeën en experimenten te verwachten in het westen, daarvoor moet je juist in China zijn. In een overvolle zaal van het Oude Luxor (Rotterdam) hield hij een, ietwat lichtvoetig, betoog over zijn ervaringen met openbare ruimte in de Volksrepubliek China.

Steevast te laat stapte onze politicus in wording het podium op. Als welkom kreeg de organisatie weinig subtiel te horen dat Koolhaas de voorkeur geeft aan kleine zaaltjes boven dit soort megalomane zalen; kleine zaaltjes bieden namelijk ruimte om nieuwe ideeën te testen en te improviseren. Het publiek was dan ook gewaarschuwd en kon een ongepolijste lezing verwachten.

De eerste dia toonde de rug van een zeeman die op straat staat te wachten op een zinderende avond vol ‘illegaal’ vermaak. Tegenover dit beeld vol ‘puurheid’ werd Truman Burbank, de hoofdrolspeler uit de speelfilm de Truman Show geplaatst, staand in een kunstmatige omgeving waar de kans op illegaliteit minimaal is. Het beeld met de onschuldige Truman staat volgens Koolhaas symbool voor het publieke domein in de westerse wereld: ‘juist in het westen wordt de openbare ruimte kapotgemaakt door alles te perfectioneren en op te poetsen’.

Het gevaar van eenzijdig de blik op China te richten is dat we vergeten naar onszelf te kijken. Koolhaas vervolgde daarom zijn betoog met een onverwachte uitweiding over het publieke domein in de westerse wereld. Aan de hand van vele voorbeelden in onder andere Chicago (Anish Kapur) en New York (Cristo, Central Park), bekritiseerde hij vormen van kunst in de openbare ruimte die vol emotie ‘vertellen’ hoe men zich moet voelen en gedragen. Er schijnen momenteel zelfs bureaus te bestaan die gespecialiseerd zijn in het stileren van openbare ruimte: professionals die elke straatsteen ontdoen van mogelijk gevaar of ongemak. Zelfs bomen worden door hen ondergeschikt gemaakt aan veiligheid en comfort. Een doorn in het oog van Koolhaas, evenals de in zijn thuisland door de Engelse premier Blair gelanceerde ‘Respect’ campagne tegen ‘anti-sociaal gedrag’ in de openbare ruimte. Ook de in het Verenigd Koninkrijk al langer bestaande Parkforces kregen er flink van langs. Deze samenwerkingsverbanden tussen burger en overheid zijn bedoeld om het gevoel van veiligheid in de openbare ruimte te vergroten. Een door AMO/OMA verrichtte straatbeeldvergelijking op het eiland Wight tijdens de jaren dertig met vandaag liet zien dat veel van wat toen normaal was nu als verdacht wordt gezien.

Door deze paranoia zullen steden in navolging op Dubai en Singapore transformeren tot ‘nice cities’ vol ‘leisure, pleasure and security’ waar men alle ellende van de wereld kan buitensluiten. Doordat steeds meer ontwikkelaars en politici boeken als Richard Florida’s The Rise of the Creative Class lezen worden steden te perfect en ontbreekt het steeds meer aan verrassing en gevaar in de openbare ruimten, aldus Koolhaas. Een goede stad zal altijd moeten bestaan uit zowel goede als kwade elementen. Het ontbreken van gevaar is de dood van het publieke domein.

Ondanks de eerder gedane toezegging niet over CCTV te spreken kwam dit controversiële megaproject natuurlijk zeer uitgebreid ter sprake. Voor de buitenruimte ontwierp OMA, in nauwe samenwerking met een Chinees bureau, onder meer een grasveld waarop popconcerten gegeven kunnen worden. De gevels van het gebouw zouden dienst kunnen doen als projectiescherm. CCTV stelt deze openbaarheid vanzelfsprekend niet op prijs in verband met de veiligheid. De buitenruimte rondom China’s Central TeleVision zal ongetwijfeld ook voorzien worden van een Closed-Circuit TeleVision (cctv) en wordt slechts zeer beperkt toegankelijk.

OMA blijkt voor CCTV in eerste instantie ook een studie verricht te hebben naar de mogelijkheid om het programma de stedelijke conditie en structuur van hutongs mee te geven, de voor het oude Peking kenmerkende in grid-vormige structuur met elkaar verbonden familiewoningen in laagbouw rondom courtyards. Koolhaas noemde de hutong de ‘holy grail’ van het stedelijk leven, een perfecte mix tussen openbaarheid en beslotenheid. Het door CCTV gevraagde oppervlak paste overigens ruimschoots in deze hutongstructuur, maar de opdrachtgever wilde, aldus Koolhaas, graag een verticaal symbool. Het inmiddels bekende resultaat: een loop-vormige anti-skyscraper.

Een interessanter project dat later deze avond aan bod kwam was het tot nu toe minder bekende alternatieve inrichtingsvoorstel van AMO/OMA voor de Expo 2010 te Sjanghai. Een bij voorkeur lintvormig terrein wordt als jaarring om de stad heen gelegd zodat toekomstige generaties de stand van zaken in 2010 in de toekomstige stedelijke structuur kunnen blijven aflezen. De Expo in Sjanghai moet getalsmatig alle voorgaande Expo’s overtreffen. Maar het doezelige groen-blauwe logo van de Expo voorspelt volgens Koolhaas weinig opwinding en vernieuwing. AMO/OMA stelt daarom een thematische Expo voor zonder onderscheid in naties waar niet de nadruk op het vertonen van welvaart en succes komt te liggen maar juist op taboes en wereldomvattende problemen. Zo zal er plaats zijn voor een Aids Boulevard, een Cloning Fair, een Radioactive Street en een Ethiopia Park. Uitgerekend China, het land waar mensenrechten, corruptie en vrijheid van meningsuiting onbespreekbaar zijn zal het gastland moeten zijn voor deze thematische Expo. Het lijkt er op dat Koolhaas met dit richting de Chinese Staat zeer provocerende voorstel, zich definitief wil verschonen van alle negatieve publiciteit uit het verleden naar aanleiding van CCTV. Tijdens deze zwoele donderdagavondlezing vol zelfreflectie, in een blijkbaar veel te volle zaal, bleef het echter duister of de Chinese overheid dit innemende voorstel inmiddels heeft mogen beoordelen.