Lessen in socialistische architectuur en stedenbouw

Inchecken op Schiphol en het avontuur kan beginnen. De Poolse nationale airliner LOT, opgericht in 1929, doet ons meteen vergeten dat we afreizen naar een voormalig communistisch land. Alles is standaard-internationaal geoutilleerd: de glimlach van de stewardess, het eten, en de gordijntjes van de businessclass. Of het moet zijn dat we in een voor mij volslagen onbekende Embraer vliegen, een vliegtuig waarvan ik later begrijp dat het in Brazilië is vervaardigd. Na twee uurtjes landen we in Warschau. Het geklimatiseerde vliegveld heeft een standaard internationale uitstraling, zodat we onze weg naar buiten soepeltjes weten te vinden. Buiten worden we opgewacht door een geklimatiseerde touringbus van Zweedse makelij.

Na een half uur rijden zet de bus ons af in de Zlota straat. Ons oog valt op een aan de zuidzijde van de straat gelegen vormloos winkel- leisure- en kantorencomplex van zo’n slordige 22,5 ha met de juiste internationale uitstraling: Zlote Tarasy,  een prestigeproject van ING Real Estate.

Aan de noordzijde van de straat ligt onze bestemming: het geklimatiseerde Holiday Inn hotel (de uitstraling van dit hotel behoeft geen toelichting). Aangekomen op mijn geklimatiseerde kamer met internationaal meubilair, doe ik de gordijnen open. Vanaf de zesde verdieping kijk ik uit op het fel verlichtte ‘Palac Kultury i Nauki Imienia Józefa Stalina’. Ik ben blijkbaar toch echt in Polen aangekomen.

Na het continental breakfast begint de dag veelbelovend met een bezoek aan het Palac Kultury i Nauki Imienia Józefa Stalina, inmiddels omgedoopt tot Palac Kultury i Nauki. Het Palac Kulturi past in de beste tradities die Joseph Vissarionovich Djugashvili heeft voortgebracht. Na de Grote Vaderlandse Bevrijdingsoorlog (WOII) gaf hij opdracht tot de bouw van zeven wolkenkrabbers in Moskou – inmiddels bekend als Stalins zeven zussen – in een geheel eigen stijl  – de zogenaamde Stalingotiek – om het 800 jarig bestaan van deze stad te vieren. (Door de bouw van deze kolossen meende Djugashvili ook het “wolkenkrabberverschil” met de USA te verkleinen.) Op aangeven van Djugashvili werd eveneens in het centrum van Warschau een wolkenkrabber gerealiseerd: het Palac Kultury i Nauki. Voor het ontwerp stuurde hij de vermaarde sovjetarchitect Lew Rudniew naar Polen. Rudniew bezocht verschillende historische steden om inzicht te krijgen in de Poolse architectuurtradities.

Met een hoogte van 231 meter functioneert het Palac Kultury i Nauki als een belangrijk oriëntatiepunt in Warschau. Nadat we met zijn allen hebben getracht het imposante gebouw goed op de foto te krijgen, betreden we de statige trappen. Binnen is alles nog zoals het hoort: magnifieke, metershoge kroonluchters en een chagrijnige liftknopbediende van middelbare leeftijd die ons in luttele seconden afzet op het op 114 meter hoogte gelegen panoramaterras. We genieten van het schitterende uitzicht, een bak koffie en de toelichting van de Poolse studente Anna over het ontstaan van het Palac Kultury i Nauki. Veel goeds heeft Anna niet te melden over het Palac Kultury i Nauki. Toch blijft het indrukwekkend dat dit gebouw 12.000 mensen kan huisvesten als alle kantoorruimtes, musea, zwembaden, congrescentra, restaurants, bioscopen, theaters etc. etc. in gebruik zijn.

Treinen is echt reizen en gelukkig zat er in het Stawonprogramma een treinreis van Warschau naar Krakow. Hier geen standard international-outfit, maar het ritme van staal op staal, afgesloten treincoupés en de geur van vreemde zweetvoeten.

De volgende ochtend word ik wakker in Hotel Chopin in Krakow. In de ochtend worden we rondgeleid door het historische centrum waar ook het grootste marktplein van Europa is gelegen. Na dit toeristische intermezzo is het tijd voor het hoogtepunt van de reis Nowa Huta (Nieuwe Staalfabriek). Direct na de Grote Vaderlandse Bevrijdingsoorlog werden in diverse Oost-Europese landen volksrepublieken opgericht. Kenmerkend voor deze volksrepublieken was de centraal geleide economie volgens vijf- of zesjarenplannen. In deze eerste plannen was de ontwikkeling van nieuwe socialistische steden een belangrijk speerpunt van beleid. De maatschappelijke orde was weliswaar drastisch veranderd maar al het bestaande vastgoed herinnerde nog aan het feodale en kapitalistische verleden. Daar moest verandering in komen. Zo werd direct na de oorlog, in de DDR een begin gemaakt met de bouw van Stalinstadt (vanaf 1961 Eissenhuttenstadt), in Hongarije met Sztálinváros (vanaf 1961 Dunaújváros), in Bulgarije met Dimitrovgrad en in Polen met Nowa Huta. De bouw van de nieuwe socialistische steden was steeds gekoppeld aan de oprichting van een fabriek.

Nowa Huta was veruit de grootste onderneming. In de jaren 50 stonden alleen al de woorden Nowa Huta symbool voor ‘de trots van Polen’, ‘de nieuwe mens’, ‘de kracht van onze welvaart’ en ‘de Pools – Sowjetische vriendschap’. Er zijn boeken, films en muziekstukken gewijd aan Nowa Huta. De situering was enerzijds pragmatisch: de nabijheid van de rivier Vistula en de mijnen van Silesië, en anderzijds symbolisch: als tegenwicht voor het traditionele en katholieke Krakow. Nowa Huta is ontworpen door een vormgevingscollectief onder leiding van Tadeusz Ptaszycki en draagt de kenmerken van een ideale renaissancestad met een centraal plein waarop de belangrijkste assen samenkomen. De assen worden vormgegeven door superblokken die functioneren als woonbuurtjes en waarbinnen ook centrale voorzieningen als wasgelegenheden en keukens zijn opgenomen. De architectuur is zorgvuldig vormgegeven met colonnades, doorlopende balustrades, ontworpen bovendorpels en een horizontale opdeling van de gevels. Elk gebouw heeft een plint, middenstuk en doorlopende daklijst; het zijn paleizen voor arbeiders. Aan het eind van de hoofdas Aleja Lenina ligt de staalfabriek. De geklimatiseerde bus rijdt ons hierheen zodat we de entree van de fabriek kunnen bewonderen en met name de twee kantoren die de fabriekspoort flankeren (ontwerp Janusz en Ingarden). De sfeer ademt nog het idealisme van de jaren 50. De naam van de fabriek is echter gewijzigd, van V.I. Lenin Staalwerken in Mittal Steel.

Na dit sociaal realistische hoogtepunt zit de studiereis er weer op. Van een dertigtal architecten heb ik hoge verwachtingen over hun toekomstige bijdragen aan de ontwikkelingen in Nederland. Wij projectontwikkelaars doen in ieder geval mee!

Anna is exemplarisch voor de huidige Poolse intelligentsia: hoog opgeleid, internationaal georiënteerd, USA forever, grote historische kennis van Polen, praktiserend katholiek en vloeiend Engels sprekend. Tijdens de lunch ontstaat er een boeiende discussie met Anna. Anna betrekt de stelling dat het communistische systeem en met name de rol van Joseph Stalin, daarin erger is geweest voor de Polen dan Hitler en ‘de Duitsers’. Tijdens WOII waren er bijvoorbeeld bij haar oma een tweetal Duitsers geïnterneerd, waarvan er één uiterst hoffelijk was. Je hebt dus goede en minder goede Duitsers. Duitsers zijn dus net mensen, maar Russen

Buiten staan we wederom voor het door ING Real Estate ontwikkelde winkel- en kantorencomplex Zlote Tarasy. Ook hier steekt gids Anna haar weerzin tegen het gebouw niet onder stoelen of banken. Op de vraag welk gebouw Anna bij voorkeur zou laten slopen: Zlote Tarasy of het Palac Kultury is haar antwoord echter beslist: Zlote Tarasy. Zou er toch nog toekomst zijn voor de Poolse jeugd?

Na het continental breakfast begint de volgende dag weer even goed met een bezoek aan de omgeving van het Plac Konstytucji ten zuiden van het centrum van Warschau, een stadswijk in de beste sociaal-realistische tradities. Grote stadsblokken omzomen hier Hausmannsiaanse boulevards, die hier Magistrales heten. Onvergetelijk is de ervaring om vanuit de Magistrale Marszalkowska met aan weerzijden neoclassicistische woonblokken gelamineerd met metershoge plaquettes van arbeiders, naar het levendige Plac Konstytucji te slenteren. De ideologie spat van de gevels af. In detaillering en levendigheid (voorzieningen als winkels e.d.) steekt de Magistrale Marszalkowska, de bekendere Stalinallee (tegenwoordig Karl Marx/Frankfurter Allee) in Berlijn duidelijk de loef af.

In de middag bezoeken we de jaren zeventig wijk Ursynow in het zuidelijke puntje van Warschau. Het district Ursynow is 44,6 km2 groot en huisvest ongeveer 9% van de stadsbevolking. Door de jeugdige bevolkingssamenstelling (ca. 25% is jonger dan 18 jaar) is Ursynow inmiddels bekend als de kraamkamer van Warschau. Het oostelijk deel van Ursynow is exemplarisch voor hoe de toenmalige regering in rap tempo het volkshuisvestingsprobleem te lijf ging. In een zorgvuldig ontworpen groene omgeving werden duizenden systeembouw etagewoningen neergezet. Ursynow heeft veel weg van de bekende DDR-plattenbauwijken maar komt door de kleinere korrelmaat van de appartementengebouwen speelser en groener over. Ursynow breidt nog steeds uit en is ook nu nog een populaire woonwijk.