Felle strijd tussen EEA en NL Architects (update 2 februari: nu met uitslag!)

Groningen kiest

“NL architects stevig aan kop” aldus het Dagblad van het Noorden een paar dagen voor het sluiten van de stembussen. In de schaduwpeilingen van het dagblad ligt NL Architects/Bureau Bouwkunde iets voor op EEA, op kleine afstand gevolgd door Neutelings Riedijk. UN Studio is een middenmoter, net als Zaha Hadid. Hekkensluiters zijn Wiel Arets en Foreign Office Architects.

Mocht het ontwerp van NL Architects inderdaad de publiekszege opeisen, dan betekent dat niet automatisch dat het bureau ook de opdracht krijgt. Een belangrijke toetsende rol is namelijk weggelegd voor een vakjury onder leiding van Wytze Patijn. Daarnaast kunnen ook niet-Groningers ditmaal stemmen, en zelfs de voorkeur van scholieren wordt apart meegeteld. Na het sluiten van de stemcomputers om 12 uur op 1 februari worden de gezamenlijke adviezen aangeboden aan de gemeenteraad, die in maart beslist wie een vervolgopdracht krijgt.

De gemeente heeft wat dat betreft geleerd van de gang van zaken bij de Waagstraat. Daar kreeg in 1995 onverwacht het traditionele ontwerp van Adolfo Natalini de voorkeur van de stadjers.  Onverwacht, omdat de gemeente veronderstelde vier eigentijdse ontwerpers te hebben gevraagd voor een schetsontwerp, niet wetend dat de voormalige avant-gardist Natalini inmiddels zijn architectonische koers radicaal had verlegd, volgens betrouwbare bron ‘omdat hij eindelijk ook wel eens iets wilde bouwen’.

Andere tijden

De gemeente besloot ditmaal alleen ontwerpers uit te nodigen waarvan ze echt zeker wist dat deze met een eigentijds ontwerp zouden komen.  De gemeente kon zich deze houding permitteren omdat het Forum achter de nieuwe oostwand van de Grote Markt komt te staan, een wand die geheel passend in het conservatieve tijdsgewricht een meer ‘klassieke uitstraling’ krijgt. Zelfs in het immer vooruitstrevende en vernieuwende Groningen zijn namelijk de dagen voorbij dat een ambitieus gemeentebestuur samen met de dienst stedenbouw, de culturele elite van de stad en private geldschieters een spraakmakend ontwerp, als het Groninger Museum, kan realiseren op een prominente plek in de historische stad. Niet alleen willen de inwoners van de stad daar meer over te zeggen hebben, ook ontwikkelaars hebben ook in Groningen inmiddels een veel sterkere positie dan in de jaren negentig.

De herontwikkeling van de oostwand van de Grote Markt is symptomatisch voor deze nieuwe verhoudingen. In het masterplan van Neutelings Riedijk uit 2003 is nog sprake van een belangrijk cultureel gebouw direct aan de Grote Markt, nu maakt een ontwikkelaar voor die locatie een plan met vooral winkel- en horecafuncties. Het nieuwe cultuurpaleis is verbannen naar een bescheiden plein achter de pleinwand. Het Forum is straks te bereiken via een smalle straat tussen de winkels en het gebouw van studentenvereniging Vindicat, dat als enige niet wordt gesloopt. Dit laatste ongetwijfeld dankzij stevig lobbywerk van oud-leden, want het clubgebouw voldoet absoluut niet aan de door de gemeente gewenste kleine korrelgrootte en openbare toegankelijkheid van de gebouwen op deze plek.

Het strijdveld

Het Forum moet, aldus de gemeentelijke website, een plek worden waar mensen elkaar ontmoeten, zowel overdag als ’s avonds. In het gebouw worden tentoonstelling, lezingen, films en debatten georganiseerd door instellingen als de openbare bibliotheek, het Groninger museum, de Groninger archieven en het filmtheater Images. Zeven architecten werden uitgenodigd om een ontwerp te maken voor dit complexe programma.

Voor het publiek lijken er duidelijke winnaars en verliezers te zijn en het zou goed kunnen dat de vakjury het met deze keuze in grote lijnen eens is.

Het gebouw van Foreign Office Architects vormt in de woorden van Alejandro Zaera-Polo ‘een onderdeel van het weefsel van de stad, maar heeft tegelijkertijd een zekere monumentale aanwezigheid’. Dat ‘zekere’ mag met een korrel zout worden genomen, gezien de pregnante aanwezigheid van de enorme, vooralsnog blauw-wit betegelde, geperforeerde doos. Een sterk punt is de flexibele plattegrond. Gezien de onvoorspelbaarheid van de programmering lijkt dit een toekomstbestendige keuze.

Ook UN Studio houdt in haar ontwerp rekening met toekomstige functie- en programmeringsveranderingen. Ook hier is gekozen voor een flexibel indeelbaar volume. Anders dan het voorstel van FOA heeft dit gebouw een transparante glazen gevel die aan de pleinzijde sterk gefacetteerd is. Achter deze gevel bevindt zich een grote, hoge vide met roltrappen; de gevel lijkt hierdoor een verticale voortzetting van het plein. Ongelukkig is de situering van het dakterras, een verplicht element in de opgave. Het is op het oosten gericht, waardoor bezoekers straks  met hun rug naar de zon, uitkijken op het ziekenhuis, in plaats van naar het stadshart in het westen.

Wiel Arets maakte de zeer welkome keuze om het krappe plein te vergroten. Als het gevolg daarvan moet  het stevige programma op een veel kleiner oppervlak gerealiseerd worden. Het ontwerp kreeg hierdoor de vorm van een grote doos. Arets heeft de zwaarte geprobeerd  te doorbreken door het volume horizontaal in tweeën te delen: onder bevinden zich de foyers, zalen en winkels, het bovenste deel is bestemd voor kantoren en expositieruimtes. Dit deel is kolomvrij, ook hier om maximale flexibiliteit te creëren. De tussenliggende zone fungeert als centrale foyer.

Ook Zaha Hadid vergroot het plein, maar ze doet dat door het volledige gebouw op te tillen, net zoals in Wolfsburg bij het wetenschapsmuseum Phaeno. Dat gebouw laat echter zien hoe lastig het is om aangename, overdekte openbare ruimtes te realiseren. Het interieur van Hadids inzending is overtuigender. De presentatie- en informatieruimtes vormen een achtvormige loop, beginnend op maaiveldniveau tot aan het dakterras en weer terug. Toch lijkt dit ontwerp niet erg kansrijk. Net alleen vanwege de beperkte flexibiliteit, maar vooral omdat het enorme opgetilde volume de omgeving nog meer domineert dan de andere ontwerpen.

Dan de kanshebbers. Allereerst Neutelings Riedijk, het bureau dat eerder de stedenbouwkundige studie naar het gebied deed. Aan hun huidige ontwerp is dat goed af te lezen. Het voegt zich beter dan de meeste andere plannen in de omgeving zonder daarvoor iets aan expressiviteit in te leveren. Het gebouw oriënteert zich met een grote glasgevel nadrukkelijk op de pleinzijde. Hier nu eens geen plein onder het hoofdvolume, maar een afsluitbare glazen hal met een brede trap naar de aan de achterzijde gelegen vide die als tribune dienst kan doen.

Bij het ontwerp van EEA, een paar dagen geleden nog de publiekslieveling, bestaat bij veel stemmers enige verwarring over de gevels. In de beschrijving op de gemeentelijke website wordt gesproken van het mysterieuze ‘doorschijnend natuursteen’, maar het blijkt gewoon te gaan om glas met een albast-achtige print. Van Egeraat streeft naar een ‘aards, stedelijk gebouw met een hele rustige buitenkant’. Daarentegen moet het centraal geplaatste atrium, net als het plein en de entree bekleed met vloeiende vlakken van rode Groninger baksteen, volgens Van Egeraat een ‘waanzinnige ruimte’ worden die je niet meer vergeet, een ‘ongekend visueel spektakel’.

De huidige publieksfavoriet, het ontwerp van NL Architects/ Bureau Bouwkunde, spreekt veel Groningers aan vanwege het uitgesproken sculpturale karakter, waarbij veel mensen overigens ten onrechte denken dat het uiteindelijke gebouw net als de maquette een houten bekleding krijgt. Als enige plaatst  NL de hoofdentrees aan de zijkant van het gebouw, daar waar bij de meeste anderen alleen een smalle steeg te vinden. Dit is mogelijk doordat NL van de taps toelopende footprint voor en achter een punt afsnijdt, waardoor aan weerszijden meer ruimte ontstaat. Voor de centraal gelegen vide is ook in dit ontwerp een hoofdrol weggelegd, niet alleen ruimtelijk en functioneel, maar ook als expressief visueel element aan de buitenzijde. Een kanttekening kan geplaatst worden bij de transparantie aan de pleinkant. Hoewel NL aangeeft dat er veel openingen in de gevel komen is de pleingevel niet erg uitnodigend voor een gebouw dat een miljoen bezoekers per jaar moet gaan trekken. Dat is jammer, ook al omdat het gaat om een klein pleintje dat in bijna alle presentaties groter voorgesteld wordt dan het feitelijk is.

Dit laatste is vermoedelijk ook de reden waarom veel stemmers denken dat het Forum direct aan de Grote Markt komt te liggen, in plaats van achter de nieuwe oostwand. Het  is blijkbaar moeilijk om zelfs de meest basale aspecten van de ontwerpen aan het publiek duidelijk te maken.

Toch is het een zeer lovenswaardig streven dat Groningen op deze manier het publiek betrekt bij het architectuurdebat. Dat dit debat – anders dan in sommige andere steden met een architectuurimago – daadwerkelijk leeft mag blijken uit het feit dat in minder dan twee weken ruim 30.000 mensen de presentatie hebben bezocht, dat is bijna 20% van de Groninger bevolking. Wie niet in de gelegenheid is om de presentatie te bezoeken kan ook terecht op de website van de lokale omroep OOG voor een uitgebreide video over de plannen, inclusief interviews met de ontwerpers.

Op de website van de gemeente Groningen zijn alle ontwerpen te bekijken. Helaas bevat de site slechts vier foto’s en schetsen per ontwerp. Wie plattegronden wil zien of live de maquettes wil beoordelen zal alsnog naar Groningen moeten afreizen, of de sites van de ontwerpers moeten bezoeken.

Groningen, 2 februari – En de Winnaar is …. NL Architects

NL Architects wint de publieksenquete. Van de 21.656! stemmers heeft circa 26% de voorkeur voor NL Architects uitgesproken. Ook bij alle deelenquetes (jongeren, niet inwoners) wint NL Architects. EEA is in alle gevallen een goede tweede.

zie rapport bewonersenquete

Gelukkig is de vakjury – anders dan ooit bij het Grote Marktplan en anders dan onlangs bij de stationswedstrijd in Delft – het helemaal eens met het publiek, zodat we kunnen spreken van een echte winnaar. Ook wat betreft tweede (EEA) en derde (Neutelings Riedijk) plaats, komt het oordeel van de vakjury overeen met die van het publiek.

zie rapport vakjury