Feature

Tussen droom en werkelijkheid

Bij CASLa, het architectuurcentrum van Almere, zijn momenteel de winnende prijsvraaginzendingen te zien voor de derde, experimentele woonwijk van Almere. Na ‘De Fantasie’ (1982) en ‘De Realiteit’ (1985) wordt binnenkort ‘De Eenvoud’ gerealiseerd, een wijk met 13 vrijstaande woningen, gebouwd zonder bouwvoorschriften of welstandseisen.

Ondanks de publieke discussies over de eentonigheid en kleinburgerlijkheid van de huidige woningbouw in Nederland, is de vraag naar de geschakelde vinexdoorzonwoning nog steeds ongeremd en bouwen projectontwikkelaars en corporaties in een angstaanjagend tempo voort. De behoefte aan kwaliteit, vrijheid, contrast en diversiteit in de woningbouw, ‘het afscheid van het staatsdenken’ zoals Carel Weeber dat in 1998 omschreef, blijft urgent. Daarom zijn experimentele initiatieven als de Eenvoud, waarbij de nieuwbouwmarkt via particulier opdrachtgeverschap ontwikkeld wordt, nog steeds meer dan noodzakelijk.

Maar zijn deze woonwijken in Almere meer dan een droom en springplank voor jonge architecten? Tonen de experimenten de potentie van een vrije woningbouwmarkt en de kwaliteit van het bouwen van losstaande woonhuizen in lagere dichtheden?

Zo’n 30 meter voor de eerste experimentele woonwijk word ik door een groot bord gewaarschuwd: ‘De Fantasie’. Het voelt alsof achter dit bord niet alleen andere wetten gelden, maar ook andere gebruiken. De wijk straalt iets uit van een luxueus woonwagenkamp, een excentrieke enclave, veilig op afstand gehouden van de overige bewoners van Almere. De Fantasie is het resultaat van de prijsvraag ‘Ongewoon wonen’ uit 1982. De tien projecten kenmerken zich door eenvoudige (zelf)bouwconstructies en innovatief gebruik van geprefabriceerde elementen als sandwichpanelen uit de carrosseriebouw, zeecontainers en gevelmodulen. Door de compacte configuratie en het vele groen heeft de wijk na 25 jaar iets heel gemoedelijks gekregen.

1. De Oogst – Dariusz Kwiatek/René Wubs (1e prijs)

2. Rubber House – Nils Nolting (2e prijs)

3. Clearing – Frank George (3e prijs)

4. Hout houdt – Faro Architecten

De Realiteit, gerealiseerd na de prijsvraag ‘Tijdelijk wonen’ uit 1985, is veel minder begroeid en, mede door de langgerektheid van het terrein, veel opener. De jury heeft bij deze wijk niet zozeer gekozen voor bouwtechnische vindingrijkheid, als wel voor typologische creativiteit. Wonen op palen, in een hut, een woonmobiel, onder de grond, in verticale containers, een kas, een onvoltooid huis; de projecten die destijds veel opzien baarden, staan er inmiddels wat gedateerd bij. Echte woonkwaliteit is schaars tussen deze conceptuele attracties. Door de frivole bouwvormen lijkt de wijk meer op een klein pretpark.

Toch bevatten beide wijken enkele parels, die hun inmiddels permanente status meer dan verdienen: Hardglas van Benthem en Crouwel (1982), Polderblik van Teun Koolhaas (1987), Psyche van René van Zuuk (1989), maar ook het nieuwe Huis met gastenverblijf van Santman van Staaden Architecten (2001).

Door het succes van de voorgaande wijken werd het tijdelijke karakter bij De Eenvoud losgelaten, waardoor thema’s als mobiliteit en demontage verdwenen. Desondanks zijn veel inzendingen typische lowbudget gebouwen, mede door de nagestreefde bouwsom van 120.000 euro. Het (her)gebruiken van oneigenlijke, goedkope bouwmaterialen blijft populair: De oogst (eerste prijs) is opgebouwd uit containers, stropakken, rijplaten en kratten en Rubber house (tweede prijs) is bekleed met opengesneden rubberen transportbanden.

Opvallend is deze keer het grote aantal projecten waarbij de ontwerpers er bewust voor kozen geen ontwerp te maken: Gataa (eervolle vermelding) is een vliegtuigromp, Second opinion stelt voor om een bestaand, prototypisch Oost-Duitse huis integraal naar Nederland te transporteren, Hysteric ballroom is een massief volume dat door de toekomstige eigenaar naar believen kan worden uitgehold. R.S.V.P. bestaat uit een bouwpakket dat door de bewoners zelf in elkaar moet worden gezet en Unité is een verkleinde kopie van Corbu’s meesterwerk.

‘De jury heeft gezocht naar ontwerpen die zich wensen te verhouden tot humor, relativering en een milde vorm van absurdisme’, lees ik in de brochure. De keus voor deze provocatieve inzendingen, die in eerste instantie bedacht zijn om bediscussieerd te worden, en niet om in te wonen, is amusant maar gevaarlijk. De waardering van dergelijke projecten is vergankelijk en nu het hoogtij van de Nederlandse conceptuele architectuur voorbij is, is er juist behoefte aan concrete voorbeelden van interessante, alternatieve woningen. De bovengenoemde projecten mogen dan in theoretisch opzicht briljant zijn, maar na de ‘vermedialisering’ ervan, is realisering eigenlijk overbodig.

Gelukkig zijn er ook een paar serieuze voorstellen voor een betaalbare, vrijstaande woning. Clearing van Frank George (derde prijs) en Hout houdt van Faro Architecten zijn de fraaiste. Beide horen bij een paar (meer en minder geslaagde) winnende inzendingen met een open, flexibele plattegrond. Deze twee projecten maken zeer subtiel gebruik van ruimte en materiaal. Clearing is een cirkelvormige, meanderende ruimte met patio, van translucent polycarbonaat en glas. Hout houdt is een eenvoudige, rechthoekige houtconstructie. Beide zijn eerlijk – en eenvoudig.

Wordt De Eenvoud een alternatief voor de vinexfans, een eye-opener voor de overheid? Kan dit initiatief iets teweeg brengen bij degenen die verantwoordelijk zijn voor de huidige, rigide stadsontwikkeling? Nee, ook de Eenvoud wordt waarschijnlijk een rariteitenkabinet, bevolkt door creatievelingen. Maar potentie heeft het experiment zeker. Voor een serieuze wijk was het de bonte jury kennelijk nog te vroeg. Tijdloos zal De Eenvoud niet worden – humoristisch wel.