‘We hebben vaak volkeren, samenlevingen en naties buiten de westerse wereld – en ik kan me gemakkelijk met hen identificeren – zien toegeven aan angsten, waardoor ze soms stommiteiten hebben begaan, enkel omdat ze bang waren vernederd te worden of zich in hun eer aangetast voelden. Ik weet ook dat naties en volkeren in het Westen – een wereld waarmee ik me met evenveel gemak kan identificeren – die uitzonderlijk trots zijn op hun rijkdom en op het feit dat ze ons de Renaissance, de Verlichting en het Modernisme hebben gebracht, zich af en toe overgeven aan een zelfgenoegzaamheid die bijna net zo stom is.’ (Orhan Pamuk)
Istanbul is bij uitstek de plek waar men zich kan identificeren met de schoonheid en de stommiteiten van verschillende werelden tegelijk. Een tijdloos cliché, maar wel waar: Istanbul is de bakermat van dualiteiten. Hier ontmoeten niet alleen Oost en West elkaar, ook het informele en het formele, tolerantie en conflict, centrum en marge, natuur en cultuur gaan naadloos in elkaar over.
Informeel en formeel
De trek vanuit het platteland naar het snel industrialiserende naoorlogse Istanbul is momenteel de voornaamste factor in de dynamiek van de stad. Door deze onbeheersbare instroom is het inwonertal van de stad de laatste vijfentwintig jaar gestegen van vier naar veertien miljoen. Dit betekende dat de inwoners van Istanbul, arm of rijk, hun eigen stad moesten creëren. Gecekondu is het sleutelwoord dat de bezoeker moet kennen; het betekent s nachts gebouwd. s Nachts gebouwde nederzettingen zijn de realiteit achter veel buurten van Istanbul, zelfs in de welvarende legale wijken van vandaag. De stadsautoriteiten hebben van alles geprobeerd: verbieden, renoveren en legalisatieprocessen, en projectontwikkelaars hebben de nederzettingen getransformeerd en in het dichte stadsweefsel geïntegreerd met hoge flatgebouwen in stadswijken die zich lenen voor speculatie.
Een bezoek waard is de knusse groene oase Karanfilkoy [anjerdorp], een op wonderbaarlijke wijze bewaard gebleven gecekondu-nederzetting direct naast het financiële district Levent. Ook een dagtrip naar Gulensu, een informele, heuvelachtige buurt met prachtig uitzicht op de Prinsesseneilanden en de Aziatische buitenwijken van Istanbul, is de moeite waard. Deze nederzetting, met haar pittoreske terrassen en aardbevingsbestendige bodem, voelt de hete adem in de nek van een overheid die grootse plannen koestert om de wijk de veredelen. In 2004 wist de politiek actieve gemeenschap met meer dan zevenduizend handtekeningen de stedelijke transformatieplannen van de gemeente een halt toe te roepen. Als u over de steil op- en aflopende straten wandelt, komt u misschien Riza wel tegen, een van de buurtactivisten, die u zal uitleggen hoe stedelijke landbouw de toekomst kan worden van dit stadsdorp.
In het verleden was de stadsplanning misschien ongeorganiseerd en ingewikkeld, maar in deze tijd worden de stedenbouwkundige processen in toenemende mate bepalend voor het uiterlijk van Istanbul. Momenteel zijn er plannen voor de Bosporus, grote renovatieprogrammas van Zaha Hadid voor de voormalige fabriekswijken in Kartal en van Ken Yeang voor Kucukcekmece. De plek waar dit voortgaande proces op het ogenblik het best zichtbaar wordt is het kantoor van IMP, Istanboels stedenbouwkundig planbureau, in Beyoglu. De werkplek is één grote, onderaardse ruimte vol stedenbouwkundigen en ontwerpers die non-stop met AutoCad aan de toekomst van Istanbul werken. Deze plek, die doet denken aan de kantoorscènes uit Terry Gilliams film Brazil, is de moeite van een bezoek meer dan waard.
Tolerantie en conflict
De planning is niet het enige terrein waar zich uitersten voordoen. Ook in het politieke, het religieuze en het economische domein geeft Istanbul radicale tegenstellingen te zien. De stad heeft de grootste joodse gemeenschap van de islamitische wereld, samengesteld uit nakomelingen van verdrevenen uit het vijftiende-eeuwse Spanje en vluchtelingen voor de rechtse regimes van de jaren dertig. De meeste joden wonen in Fener, Balat en Galata. Deze bezienswaardige wijken liggen op slechts tien minuten lopen van de onvermijdelijke Istiklal Avenue. Istiklal is voor jong en oud, rijk en arm, Turken en buitenlanders, toeristen en immigranten, academici en werkloze boeren vierentwintig uur per dag, zeven dagen per week het kloppende hart. Na deze voorbeelden van tolerantie is de pijnlijke realiteit van het conflict, vertegenwoordigd door het Plein van het Verzet direct rechts van Istiklal, moeilijk te vermijden. Dit plein voor het Galatasaray College was het vaste verzamelpunt voor de zaterdagmoeders die tegen de staat demonstreerden en op zoek waren naar familieleden die bij politieke conflicten waren verdwenen.
In het toenemende aantal gated communities weerspiegelen zich de economische tegenstellingen van Istanbul. Kemer County, Optimum of Bahcesehir [links] zijn goede bestemmingen als u eens wilt kennismaken met de nouveau riche van Istanbul. In een bredere context beschouwd is die laatste wijk een interessant geval. Het ontstaansproces van een dergelijke wijk is eenvoudig. De opkomst van een dure en exclusieve buurt wordt gevolgd door een tweede en derde golf van stadsontwikkeling. De tweede leidt tot de komst van groepen uit modale en bovenmodale inkomensgroepen, die hun intrek nemen in gemeenschappelijk aandoende huizenblokken, zoals in Esenkent. De derde golf leidt tot het ontstaan van uiterst marginale, informele en illegale wijken als Altinsehir. Wat Bahcesehir en Esenkent afgezien van de infrastructuur van snelwegen die ze met de binnenstad verbindt gemeen hebben, is de overvloed aan winkelcentra, lijfwachten en schoonmaaksters uit Altinsehir.
Centrum en marge
De min of meer stilzwijgende maar snelle verstedelijking van Istanbul brengt de stad onder de aandacht bij investeerders uit de golfregio, West-Europa en Amerika. Na een eeuw van relatieve stilstand en geduldig afwachten op het grensvlak tussen het welvarende Westen en de as van het kwaad staat Istanbul op de drempel van een nieuwe opmars. In zijn rapport over opkomende markten in 2008 duidt PricewaterhouseCoopers de stad aan als het India van Europa. Volgens een onderzoek van Mercer staat Istanbul in de top-20 van duurste steden ter wereld. Als u geïnteresseerd bent in deze ontwikkeling, ga dan naar het door FOA ontworpen winkelcentrum Meydab in Unraniye of het door Jerde en Tabanlioglu ontworpen Kanyon in Buyukdere. Als u een tocht maakt door de wijken Cihangir, Galata, Asmalimescit en Haliç, krijgt u een goed beeld waar de buitenlandse investeringen in Istanbul terechtkomen. Om deze tocht door het nieuwe chique Istanbul helemaal compleet te maken, kunt u uitstappen in French Street [voor 2004 Algeria Street geheten] om aan een kopje Franse koffie met cognac te nippen. En bij uw volgende bezoek aan Istanbul kunt u misschien de Dubai-torens zien verrijzen, een door Sama Dubai gepland investeringsproject van vijfhonderd miljoen dollar, waaraan de gemeente op dit moment nog zijn fiat moet geven.
Natuur en cultuur
Ondanks alle chaos van onstuitbare migratie, mondiale investeringen en gecompliceerde politieke ontwikkelingen is de schoonheid van Istanbul nog altijd zichtbaar. Dat klinkt misschien emotioneel, maar er is een objectieve verklaring voor. In de eerste plaats is er de topografie. Istanbul is gebouwd op een driedimensionaal landschap van kleine en soms steile heuvels. Dit levert niet alleen verbluffende uitzichten en verrassende plekjes op, maar beïnvloedt ook de algemene architectuur van de stad. Trappen en daken vertonen zich als integrale stedelijke elementen in waarachtige Istanboelse stijl, dat wil zeggen geïmproviseerd en onderhouden en gerepareerd door de burgers zelf. Voor een ultieme ervaring moet u naar Leb-i-Derya aan de Kumbaraci Yokusu [helling], een dakterras-café dat open blijft tot u besluit op te stappen. In de tweede plaats is er het water, dat beslist een bepalende factor is in de structuur van deze dichtbebouwde en soms vermoeiend levendige stad. En ja, er zijn meer dan genoeg manieren om met de Bosporus in contact te komen een wandeling door de oude havens, een theehuis in Besiktas, een terras in Ortakoy onder de brug, een boot op de Bosporus (wonderbaarlijk genoeg het enige goed georganiseerde openbare vervoer van de stad), een visrestaurant op de Galata-brug, een design-biënnale op de historische drijvende Galata-brug of de stranden van de Prinsesseneilanden om even te ontsnappen aan het verkeer en de mensenmenigten
En last but not least: vergeet niet eerst over Istanbul te lezen voor u erheen gaat. In deze stad draait het tenslotte meer om verhalen dan om het uiterlijk.
Wat ik nu voel is het tegendeel van wat ik als kind en als jongeman voelde: voor mij is Istanbul het centrum van de wereld, niet alleen omdat ik er al mijn hele leven woon, maar ook omdat ik de afgelopen drieëndertig jaar heb verhaald over de straten, de bruggen,de inwoners, de honden, de huizen, de moskeeën, de fonteinen, de vreemde helden, de winkels, de beroemde personages, de duistere plekken, de dagen en de nachten van de stad, ze tot een deel van mezelf heb gemaakt, ze allemaal heb omhelsd. Er kwam een moment waarop deze wereld die ik met mijn eigen handen had gemaakt, deze wereld die alleen in mijn hoofd bestond, voor mij werkelijker was dan de stad waar ik daadwerkelijk woonde. Dat was toen het leek of al die mensen en straten, objecten en gebouwen met elkaar begonnen te praten en met elkaar in contact begonnen te treden op manieren die ik niet had voorzien, alsof ze niet alleen in mijn verbeelding of in mijn boeken bestonden, maar een eigen leven leidden. Deze wereld die ik had gecreëerd als een man die een put graaft met een naald, leek dan reëler dan al het andere. Orhan Pamuk