Stadsbestuurders van Amsterdam tot Almelo, ze willen allemaal een ‘creatieve stad’. Maar wat is de visionaire basis van dit streven? Is de ‘creatieve stad’ niet gedeformeerd tot een marketingmiddel voor een stad die enkel kansen biedt voor een selecte groep? Wordt zo niet de gouden kans niet gemist om een begeesterde stad te maken voor iedereen?
links: bar in Brick Lane, rechts: Spitalfields (foto’s Arjan Scheer)
De creatieve stad wordt door stadseconomen gezien als een motor voor de stadseconomie. Gewezen wordt op de toeristische, en soms sociale meerwaarde. Daarbij zouden bestuurders meer ruimte moeten laten voor initiatieven vanuit de kunst en cultuur zelf. Kunst heeft het vermogen om de breukvlakken in de maatschappij bespreekbaar te maken. Het belang van de creatieve stad ligt er in samen cultuur te kunnen scheppen. Dat is meer rendement dan een portemonnee ooit kan bevatten. De producten of diensten die deze cultuur oplevert kun je vervolgens vermarkten, maar dat is niet het startpunt.
Casus East End, Londen
Een gebied dat een uitgesproken voorbeeld is van hoe de creatieve stad zou moeten werken ligt in het oosten van Londen. Specifiek het gebied rond de stadsdistricten Spitalfields, Shoreditch en Whitechapel. Dit is de wijk waar kunstenaars als Tracy Emin, Damien Hirst en Banksy werken. Het gebied heeft een aantal stedelijke ruimten die als trekpleister fungeren, zoals Hoxton Square en Brick Lane. White Cube gallery en Whitechapel gallery zijn begrippen in dit gebied en ver daarbuiten.
Tien jaar geleden was het aantal onbewoonbare panden in East End enorm. Nu worden deze ruïnes stuk voor stuk opgekocht, opgeknapt en omgebouwd. In de panden daaromheen wonen nog de oorspronkelijke bewoners die delen in de stijgende onroerend goed prijzen. Zogenaamd 'hoge' en 'lage' cultuur zijn hier volledig verweven. De straat Brick Lane geeft wat dat betreft de beste doorsnede van de wijk. De straat nu is een mix van 's nachts zeer onveilige stukken stad, hier en daar wat brave koffiebars en winkels voor, van of door onafhankelijke ontwerpers.
De strijd om in Londen het hoofd financieel boven water te houden levert de prachtigste mix van functies op, zoals een grafisch ontwerpbureau annex restaurant annex boekwinkel annex platenzaak annex woning. Verderop staat een rijtje gerestaureerde gevels met bijna identieke design winkeltjes. Twee decennialang met elkaar concurrerende bagelshops vormen de ankerpunten van deze straat. Tot diep in de nacht bedienen zij een cliëntèle van prostituees, nachtclub bezoekers, taxichauffeurs en architecten. Daar tussenin bevindt zich een uitgebreide verzameling curryrestaurants en theehuizen. Dit alles komt samen op een kruising met een duister spoorviaduct waar je je leven 's nachts niet veilig waant. Daar heeft Banksy zijn graffity 'To advertize here call 0800-Banksy' aanbracht. Dit is de straat waar Salman Rushdie gedeelten van zijn boek The Satanic Verses situeerde. Heilig en profaan staan hier naast elkaar. De Engelse versie van de Albert Heijn zul je er niet tegenkomen. Wel winkels die een caleidoscoop aan producten aanbieden, veelal zelf geïmporteerd.
Dit gebied, waar onroerend goed langzamerhand onbetaalbaar geworden is, is een nachtmerrie voor 's Neerlands 'Nieuwe Politiek'; 36,4 % identificeert zich er met de Islam en 38,6 % met het Christendom. Let wel: het rendement is óók economisch, maar het is nog meer emancipatoir voor het grote aandeel 'culturele minderheden'. Zo kan de creatieve stad werken. Kunst en alledaagsheid gaan hier naadloos in elkaar over. Deze echte creatieve stad is gevaarlijk. Dit is geen steriel gebouwde verkoopbrochure.
Lloydkwartier met bouwborden (foto Arjan Scheer)
Casus Delfshaven, Rotterdam
Rotterdam Delfshaven doet in veel opzichten denken aan het creatieve district rond Brick Lane en Hoxton Square in London. Het gebied heeft een vergelijkbare geschiedenis. Het percentage autochtoon-allochtoon is 38% om 62%. 'Creatieven' kwamen decennia lang af op de relatief lage huurprijzen van de verlaten havenloodsen. Maar de haventerreinen zijn inmiddels omgevormd tot economisch 'succesvolle' stukken stad. Het gevolg is dat de nieuwe incubators elders zoeken naar betaalbare werkruimte. Hier is geen sprake van verwevenheid tussen creatieven en de lokale bevolking. De participatie is nihil. Het succes straalt niet af op een representatief deel van de bevolking. De nieuwe woonwijken, zoals het Lloydkwartier, worden bevolkt door import uit andere delen van de stad. Er ontstaat een enorme barrière tussen de creatieve klasse en de cultuur van de straat. De uitwisseling tussen de noordkant en de zuidkant van de Westzeedijk is minimaal. De nieuwe gebieden worden enclaves zonder verwevenheid met de stad. En Atelier Joep van Lieshout zit achter een keurig hek met naambord op een haventerrein onbereikbaar over het water op een betaalbare volgende pier.
Optreden Hip Hop Huis (foto Arjan Scheer)
De maakbaarheid van de stad
Het succes van de stadsdelen in Londens East End toont aan dat de echte creatieve stad ontstaat op de risicovolle breukvlakken van de maatschappij. Op het Lloydkwartier in Rotterdam is een idee van hoe een creatieve stad zou kunnen functioneren geprojecteerd, zonder gebruik te maken van de dynamiek die de plek ooit had. Als er geen uitwisseling meer is binnen de maatschappij en verschillen opgelost worden door het maken van enclaves verwordt creativiteit tot pastiche. De 'creatieve stad' als marketingstrategie is een hopeloze ontwikkeling en werkt segregatie in de hand. Het schept een schijnbare rijkdom voor een selecte op zichzelf staande groep. De werkelijke potentie van de creatieve stad ligt in de maatschappelijke en economische participatie door alle cultuurlagen heen. Hierdoor ontstaat een stad die zich steeds opnieuw uitvindt.