Docomomo in de Cariben

Vrijdag  24 april
Na ruim een jaar van voorbereiden is het over een paar dagen eindelijk zo ver, dan start het driedaagse seminar The impact of Caribbean Modern Architecture. In de vroege ochtend uren verlaat ik onze woning op Bandabou, het voormalige plantage gedeelte van Curaçao. Een schuur, zo doopte een buurman misprijzend de woning die mijn man Carel Weeber ontwierp. Wij zijn er stiekem blij mee. Aangezien beide huizen pal achter het zwaar verminkte landhuis San Sebastiaan staan, wilde Carel zoals het bij boerderijen hoort een schuur en een hooiberg bouwen. Ons huis werd de schuur, dat van Peter Struycken de hooiberg.

Op het nippertje mis ik net niet de afslag vlak na de Wilheminabrug, werd afgeleid door Liberty, het vandaag aangemeerde cruise schip dat de schaal van Willemstad zonder rancune overstijgt. Drie keer per week legt een flatgebouw van 12 verdiepingen in het hart van Willemstad aan. Ik vraag mij af hoe het toch kan dat er nog steeds ambtenaren en onlangs nog TU Delft studenten van de RMIT afdeling, zich toch nog druk maken over bebouwingshoogtes van onze op UNESCO werelderfgoedlijst geplaatste binnenstad .
De flyover die de skyline van Willemstad sinds 1970 bepaalt maar nu zijn rol als moderne landmark moet afstaan aan de cruise schepen, is nog steeds een feest om op te rijden. Eerst ervan af om er onderdoor en weer overheen te rijden. Uiteindelijk  beland ik bij de TV toren van Tele Curaçao , die hoog boven het met olievaten bezette Schottegat reikt.
Pal naast het tv station liggen twee opmerkelijke gebouwen. Het consulaat van Venezuela, Mansion Bolivar (1956), was een geschenk van Nederland aan Venezuela ontworpen door  de in Curaçao groot geworden architect Ben Smit. Naast het consulaat staat een Art Deco watertoren, ontworpen door Pieter van Stuivenberg, een ingenieur in dienst van de landwatervoorziening die niet alleen waterreservoirs en waterfabrieken maar ook het ontwerp van twee Art Deco theaters op zijn naam heeft staan. Cinelandia, een voormalig open luchttheater getuigt, ondanks de staat van verval, dat inspiratie voor moderne gebouwen op Curaçao niet noodzakelijk uit Europa kwam, maar in dit geval uit Miami.

Dit brengt me terug bij het onderwerp waarvoor we vandaag zijn uitgenodigd om over te praten. Samen met  Michael Newton, bestuurslid van het recent opgerichte Docomomo Curaçao en al jaren lang fervent aanhanger van het behoud van (ook moderne) monumenten, vertel ik tijdens het ochtendprogramma morro Bon Dia over het seminar The impact of Caribbean Modern Architecture.
Het seminar dat Docomomo Curaçao samen met de Universiteit van de Nederlandse Antillen organiseert wil naast het bieden van een algemeen overzicht van de moderne beweging in de regio, zich toespitsen op het sociaal-politieke  aspect van de moderne beweging. Zo zijn we nieuwsgierig in welke mate het modernisme werd ingezet om sociale of democratische waarden te bereiken. Hoe trouw was de beweging in de regio aan het principe om rationele procedures en technologische vernieuwing in te zetten om sociale doeleinden te bereiken? Hebben de verschillende politieke bewinden van de Caribische eilanden hun invloed gehad op de moderne architectuur? In welke mate heeft de moderne beweging bijgedragen aan de stichting van moderne staten?

In ons beste Papiamento, aangevuld met Spaans en Nederlands  leggen we de nadruk op het feit dat het seminar ook  bedoeld is voor de  leek  die cultureel geïnteresseerd is. Aan de hand van lokale voorbeelden  – DOCOMOMO Curaçao heeft sinds haar oprichting in september 2008 tien lokale modernistische gebouwen gedocumenteerd en ingeschreven in het internationale register van DOCOMOMO – lichten Michael en ik toe waar de moderne beweging op Curaçao voor staat. Anders dan in Nederland is modernisme een zeer vaag begrip voor de gemiddelde Curaçaoënaar. Het gaat om gebouwen die onderscheidend zijn in type en bouwstijl, en tevens hun impact hebben gehad op maatschappelijke ontwikkelingen. We definiëren stellig het modernisme als een belangrijke architectuurstijl waarbij technologische vernieuwingen ingezet werden voor sociale doeleinden. Het modernisme werd op Curaçao door grote corporatie zoals de KNSM en de Shell geïntroduceerd. De Shell die werd geconfronteerd met een gebrek aan goede woningen voor zijn werknemers, ontwikkelde op Curaçao diverse woonenclaves voor hun Europese en later ook Caribische werknemers. Op de tropische louvres na, verschillen de eerste woningen op Negropont (1915) niet van de functionalistische rijtjeshuizen in Nederland. Later werd in de compounds van Julianadorp en Emmastad meer aan de kosmopolitische smaak van hun werknemers tegemoet gekomen met het ontwerp van woonwijken die enerzijds hinkten op de tuinstadgedachte en anderzijds gebaseerd waren op eerder opgedane ervaringen in Nederlands Indië. In 30 jaar tijd groeide de bevolking in dertig jaar van 34.000 inwoners tot 90.000; de olie-industrie veranderde Curaçao in een moderne kapitalistische maatschappij.

Later op de ochtend vertel ik op Radio Paradise, een op Nederland en Amerika gerichte zender, in mijn beste Vlaams dat het programma van het seminar zal bestaan uit twee openbare lezingen verzorgd door sprekers met internationale faam, een excursie voor deskundigen langs enkele sprekende voorbeelden van het Curaçaose moderne erfgoed, en een slotdebat in het gebouw van NAAM voor direct betrokkenen waar de lessons learned en een plan van aanpak voor de toekomst worden besproken. Het gebouw van het huidige NAAM, de oude Bibliotheek van Pietermaai, is een ontwerp van de architect Bakker uit 1943 en een uitstekend voorbeeld van een restauratie van een modernistisch gebouw. Voor het debat zijn zowel lokale als regionale deskundigen onder andere uit Aruba, Bonaire en Suriname uitgenodigd om deel te nemen.

Zaterdag 25 april  
Het eerste verjaardagsfeestje van onze dochter Nina eindigt abrupt. Een telefoontje van een medewerker van de Mondriaan stichting , samen met Prins Bernard Cultuurfonds de grootste geldschieter in deze zaak, herinnert me eraan dat we ’s avonds door Gitta Luiten, directeur van de Mondriaan stichting, zijn uitgenodigd om te dineren met lokale kunstenaars, vertegenwoordigers van de Curaçaose cultuur, en de mensen achter KulturA in Willemstad. Met KulturA beschikt de Mondriaan Stichting – samen met het Fonds BKVB, het Nederlands Fonds voor Podiumkunsten+, het Fonds voor Cultuurparticipatie, het Fonds voor de Letteren en het Nederlands Literair Productie- en Vertalingenfonds – over een bijzondere ondersteuningsmogelijkheid om de culturele infrastructuur op de Antillen en Aruba en de (internationale) uitwisseling te versterken. Het seminar blijkt het eerste goedgekeurde KulturA project te zijn!
‘s Avonds laat bevestigt een sms van Wessel de Jonge (medeoprichter DOCOMOMO ,Nederland) dat de eerste buitenlandse gasten op de stoep staan. Het feest kan beginnen.

Maandag 27 april
De schuur wordt gepoetst, om 17 uur verwachten we onze buitenlandse gasten en bestuursleden van Docomomo Curaçao voor een welkomsborrel bij ons thuis. Nina’s nanny, een voormalig handelaar in pastechis, een lokale lekkernij, drukt me op het hart, dat ik ondanks het feit dat ik ze bij haar besteld heb, moet zeggen dat de pastechis home made zijn. Home made of niet, de gasten laten het zich smaken.

De lezingen tijdens de publieke bijeenkomsten op de UNA worden verzorgd door acht sprekers met internationale faam. Wessel de Jonge, Emilie dÓrgeix (Chief Secretary Docomomom International) en Michael Newton zijn vanavond aan de beurt. Maristella Casciato is op het laatste moment verhinderd, zij wenst ons via een beeldscherm een goed seminar toe. Zelf vertel ik nogmaals over het thema van het seminar: het toespitsen op het sociaal-politieke aspect van de moderne beweging. Deze invalshoek is in het bijzonder relevant in het geval van Cuba met name in verband met de 1959 revolutie, en de Dominicaanse Republiek en Haiti, eilanden waar onder de dictaturen van respectievelijk . Trujillo en de Chevalier family, het modernisme hoogtij vierde. Diverse voorbeelden uit Latijns Amerika bewijzen dat het modernisme vaak geadopteerd werd door (linkse) dictaturen. Wanneer ik stel dat ook in Europa Mussolini voor zijn sociaal programma de architectuurstijl van het modernisme inzette, lijkt Wessel de Jonge enigszins geïrriteerd. Is het modernisme voor hem nog steeds een heilige koe?

Dinsdag 28 april
Onze chauffeur rijdt ons naar het hoofdkantoor (1955) en laboratorium (1952) van de voormalige Shell of CPIM ( Curacaosche Petrolium Industrie Maatschappij). Bekend vraagstuk bij restauratie van moderne monumenten is, althans volgens Wessel, hoe men materialen en onderdelen moet vervangen die niet meer worden geleverd. Ook bij het Mgr. P.I. Verriet Instituut (1949), een door Rietveld ontworpen rusthuis voor gehandicapte kinderen, is het rieten isolatiemateriaal waarmee de onderzijde van het uitwaaierende platte dak isbekleed, niet meer beschikbaar. Herkenbaar, zegt Wessel, want ook in Nederland, buigt de Rijksoverheidsdienst zich over dit vraagstuk in verband met de restauratie van het door Rietveld ontworpen Sonsbeekpaviljoen in Arnhem. Carel mengt zich in de discussie; het materiaal was altijd al bedoeld om afgepleisterd te worden.

We lunchen in het woonhuis van architect Ben Smit op de Angloweg nr 9, een van de fraaiste moderne villas van de welgestelde buurt Mahaai; villa’s die geïnspireerd zijn op de architectuur van Richard Neutra, Henry Klumb en zelfs Oscar Niemeyer. De woningen werden veelal gebouwd in opdracht van rijke joodse families die tijdens hun studietijd in het buitenland de kosmopolitische smaak van het modernisme hadden geproefd. Maar anders dan de architectuur van Neutra, die ook bij de ontwikkeling van het scholenbestand op Puerto Rico was betrokken, is de moderne architectuur op Curaçao nooit deel geworden van een politieke ideologie.

’s Avonds licht Gustavo Moré (uitgever van het tijdschrift AAA en voorzitter van DOCOMOMO Dominicaanse Republiek), aan de hand van het voorbeeld van de uit 1955 daterende Feria de la paz in Santo Domingo toe, hoe het toenmalige regime opteerde voor een moderne stedenbouw bij de aanleg van deze fair, met de dubbele doelstelling dat deze markt de economie zou revitaliseren en nadien zou dienen als civic center.

De foto waarmee Eduardo Luis Rodriguez zijn lezing begint, zegt alles. Hierop is te zien hoe Fidel Castro, na de revolutie, de nog niet gevluchte architecten bij elkaar roept om met hen de doelstellingen van de nieuwe moderne architectuur te bediscussiëren. Hoewel er voor de revolutie al talrijke voorbeelden waren van moderne architectuur in Cuba, benadrukt de nieuwe revolutionaire overheid (1959-1969) de noodzaak voor een nieuwe architectuur die het idee van vooruitgang koppelt aan revolutionaire transformatie van de nationale identiteit. Naar het model van de USSR werden talrijke woningen en scholen gebouwd over het hele eiland. In Cuba geld vanaf nu de leuze ‘Revolucion es Construir‘.

Miguel Rodriguez Casellas (Decaan van Arqpoli, Puerto Rico) stelt daarentegen dat het modernisme in Puerto Rico het directe gevolg is van de Amerikaanse bezetting van het eiland (in 1950 stemde Amerikaanse regering in met een wet die Puerto Rico het recht gaf een eigen grondwet op te stellen).
Nadien viert het modernisme ook hoogtij in het kader van Amerikaanse toeristische ontwikkelingen. Het modernisme, daar zijn de talrijke airco’s achter de glazen gevels van talrijke moderne gebouwen getuige van, is nooit geschikt geweest voor het Caribische klimaat; het modernisme is geen internationale stijl, maar een stijl van overheersers, aldus Rodriguez. Dit lijkt op vloeken in de kerk. Kenners verbazen zich over het feit dat Rodriguez het niet heeft over de betrokkenheid van Neutra als overheidsarchitect bij het plannen en realiseren van scholen en universiteiten. Noch dat hij ingaat op de invloed van de op Puerto Rico bijna heiligverklaarde architect Henry Klumb.

Woensdag 29 april
Tijdens het slotdebat wordt nogmaals bevestigd dat er geen verband is tussen democratie en modernisme, voorbeelden uit de Caribische regio tonen dat aan. Ook de introductie van het modernisme vond plaatst binnen verschillende contexten. Door de vertegenwoordigers van Docomomo International wordt dan ook vrij kort door de bocht geconcludeerd dat een Caribische suborgansitatie van Docomomo geen toegevoegde waarde heeft. Ieder, telkens zeer divers eiland zal lokaal zich moeten waarmaken. Gelijktijdig erkent men dat dit seminar bewijst dat kennisuitwisseling uitermate vruchtbaar is.
Terugkijkend kunnen we tevreden zijn over de wijze waarop ons modern erfgoed en docomomo curacao internationaal is neergezet. Echter het belangrijkste werk, het behoud van onze monumenten en het vergroten van het architectuurhistorisch bewustzijn, moet lokaal worden gedaan. Het echte werk begin dan ook nu pas.