Recensie

São Paulo beleven in het NAi

São Paulo is een stad waar je aan verslaafd raakt. Dat heb ik van horen zeggen, zelf ben ik er nooit geweest. São Paulo is onbevattelijk groot en onvermijdelijk verdeeld, maar straalt ook een onweerstaanbare energie uit – naar het schijnt. Tijdens de Rotterdamse manifestatie Brazil Contemporary doet het NAi met een multimediale installatie een poging om het publiek deze miljoenenstad te laten ervaren.

Brazil Contemporary in het NAi (foto: Hans Wilschut)

Het begint al in de gang die naar de tentoonstelling voert. Daar wordt de bezoeker ontvangen met straatrumoer. Uit luidsprekers stroomt verkeergeruis, getoeter van auto’s en geschreeuw van straatverkopers. Binnen staan kriskras door de ruimte acht grote schermen opgesteld. Zo groot dat de flinke expositiezaal er door gekrompen lijkt. Op die schermen worden bewegende beelden geprojecteerd: van skyline naar straatniveau, van sloppenwijk naar gated community, van kleine buurtwinkel naar luxe shoppingmall, en overal doorkruisen mensen lopend of in auto’s het beeld. Om het gevoel te versterken dat de bezoeker als het ware door de stad zelf loopt, ligt dwars door de zaal een brede strook bestrating in eenzelfde zwart-wit patroon als ook in de openbare ruimte van São Paulo voorkomt. Er is een terras ingericht met rode en gele plastic tafels en stoelen, en het staat de bezoeker vrij om zijn op Hollands weer berekende schoenen uit te schoppen en op teenslippers de tentoonstelling te verkennen.

Brazil Contemporary in het NAi (foto: Hans Wilschut)

‘Een jungle van beton’ noemt gastcurator en Brazilië kenner Paul Meurs São Paulo in zijn introtekst. Er wonen grofweg twintig miljoen mensen. Eén op de tien Brazilianen is inwoner van de in vele opzichten grenzenloze stad. Grenzeloos rijk en grenzeloos arm, grenzeloos gewelddadig, maar ook grenzeloos genieten. São Paulo is een stad van uitersten, de geslaagden en de minder geslaagden leven er in hun eigen werelden, tegelijkertijd bestaat de bevolking uit een smeltkroes van culturen. In het NAi komen verschillende gezichten aan bod zoals de historische stad, de stad van het geld en de do-it-yourself stad met zijn sloppenwijken en volksbuurten. Ieder heeft in de tentoonstelling zijn eigen scherm, maar regelmatig neemt een beeld meerdere en soms zelfs alle schermen in beslag. Het carnaval is een fenomeen dat alle Paulistanos (zoals de inwoners genoemd worden) verenigd – lijkt de tentoonstelling te suggereren als dit feest, dat ongeveer synoniem is voor Brazilië, alle schermen in bezit neemt. De feestvierende massa spreidt zich uit over de stad. Ook het voetbal is zo’n verbindend moment, juichende Brazilianen op tribunes omringen de toeschouwer in een wilde omhelzing.

Brazil Contemporary in het NAi (foto: Hans Wilschut)

De stadsbeelden worden in de marge van de tentoonstelling ingekleurd met verhalen van de inwoners. Op kleine monitoren, die zich in een Volkswagen bus, een caravan en meerdere telefooncellen bevinden, ontmoet je de Paulistanos, waaronder een aantal architecten, maar ook een sociaalwerker, de burgemeester van São Paulo, studenten en schoolkinderen. Zij vertellen in deze intieme setting over hun ervaringen en wensen. Die komen vaak overeen: men wil minder autoverkeer en meer groen. De ontwerpers dromen van een slow urbanisme, de kinderen willen meer parken en zijn vooral bang voor het geweld en de criminaliteit. Een antropoloog vertelt over de grote sociale verschillen, maar ook over de Braziliaanse drang naar sociale contacten en gezelligheid, die maakt dat mensen de verdeeldheid regelmatig overstijgen.

Al met al vormt de tentoonstelling in het NAi een krachtige, weldoordachte en verzorgde installatie. Toch mis ik iets. Misschien ben ik romantisch, maar ik had graag iets van de verslavende werking van São Paulo ervaren. Daarvoor ontbreekt het de registrerende beelden en droge interviews echter aan nabijheid en verbeelding. De stad staart me van alle kanten aan, maar kruipt niet onder mijn huid.

Dan stuit ik bij het verlaten van de tentoonstelling op een videowerk in de foyer van het NAi. Hierin vermaakt een groepje jongleurs met brandende fakkels wachtende automobilisten bij een stoplicht. Telkens als het stoplicht op groen springt lopen zij rustig naar de kant, om bij rood weer terug te keren op hun post. De groep groeit en neemt van stoep tot stoep het zebrapad in beslag. Plotseling blijven de jongleurs staan terwijl het verkeer groen licht heeft. Een vermakelijk schouwspel wordt tot irritant obstakel, waar de automobilisten luid toeterend tegen protesteren. Dit videokleinood van de Braziliaanse kunstenaar Cinthia Marcelle laat zien hoe de mens met speelse actie zijn kwetsbaarheid in kracht kan omzetten. Het gloedvolle beeld nestelt zich in mijn hoofd en met verlichte tred verlaat ik het NAi.