Citybranding, architectuur in tijden van crisis, de voors en tegens van sociale netwerken, het wezen van een stad, en nog vele andere kwesties komen aan bod in de expositie Stadtstaat. A scenario for merging cities – episode 2, een expositie die het ontwerp- en onderzoeksbureau Metahaven maakten op uitnodiging van Casco in Utrecht en het Künstlerhaus Stuttgart.
Wat als Utrecht en Stuttgart besluiten om een alliantie aan te gaan zodat zij samen sterker kunnen staan in de stedenstrijd die overal woedt? Hoe zou zoiets vorm en identiteit kunnen krijgen? En welke rol kunnen design, architectuur en het internet hierin spelen?
Al eerder hield Metahaven zich bezig met het vraagstuk over visuele identiteit van een (stad)staat. Het project Sealand Identity Project (2003-2005) ging over een recent gestichte staat op een in de Noordzee staande verlaten militair platform. Sealand werd door Metahaven voorzien van een identiteit in de vorm van een eigen muntsoort, paspoort en postzegels, en kreeg bestaansrecht door een samenwerkingsverband met de internetprovider Havenco. De in 2000 getekende overeenkomst maakte van Sealand werelds eerste data-haven, een plek waar veilig de meest geheime data opgeslagen kon worden. Na het (Zwitserse) bankgeheim kende de wereld vanaf dat moment het Sealand datageheim.
Stadtstaat ligt in het verlengde van het Sealand project, zij het dat het deze keer om bestaande steden gaat en dat maakt het Wat-als-scenario net iets minder luchtig. Branding en identiteit: I AMsterdam, Zot van A(ntwerpen), Er gaat niets boven Groningen. Het onderzoek dat Metahaven verrichtte naar Utrecht en Stuttgart toonde aan dat beide steden meer met elkaar gemeen hadden dan dat ze van elkaar verschilden. Het ‘kladboek’ op een van de muren van Casco toont stukken stad waar slechts details verraden of de foto is genomen in Utrecht of Stuttgart. Natuurlijk zijn er uitzonderingen, maar ten behoeve van het project en de argumentatie is het één grijze brij. Behalve de muur met pagina’s uit het kladblok, hangen er in Casco posters in fluorkleuren, die iets verder in opgerolde vorm een barrière vormen, er is een animatie te zien van een niet identificeerbare stad waar een tagcloud boven hangt, op de vloer liggen stapels glasplaten waartussen krantenknipsels zitten, en in de ruimte staat een tafel met folders, speelkaarten, boekenleggers en brieven. Het zijn deze brieven die de sleutel vormen tot de tentoonstelling.
Stadtstaat wordt niet door een democratisch gekozen orgaan bestuurd, maar door een sociaal netwerk, zo valt uit een van de brieven op te maken.
Stadtstaat ist ein Sozialstaat (kind of) Governance by Everyone.
Extreme democracy. Management by the people.
Het sociale netwerk genaamd Trust is opgezet door het democratisch gekozen orgaan en een private onderneming: Trust Soziale Netzwerken gegen Terrorismus. De ideologie van Trust gaat uit van Extreme Democracy. De mens heeft geen politiek nodig, het zijn de reeds aanwezige relaties die de samenleving bindt, meldt een briefschrijver. De mens heeft geen welvaartstaat meer nodig, gemeenschappen kunnen goed voor zichzelf zorgen. Isolationisme wordt in Stadtstaat ontmoedigd, de mens wordt in de gaten gehouden door duizend goede vrienden. Trust maakt nieuwe vormen van participatie mogelijk, vormen waar een democratie niet in kan voorzien.
In Stadtstaat zijn geen achterbuurten, gaat het economisch voor de wind door de vele buitenlandse investeerders, er is een grote homo gemeenschap – goed voor de creatieve industrie zoals Richard Florida ons leerde, én Stadstaat is natuurlijk klimaat neutraal – wat dat ook mag betekenen. Een van de brieven leert ons dat architectuur steeds minder belangrijk wordt. De briefschrijver meldt dat hij alleen nog maar plannen mag produceren, ‘the client loved it‘, maar niets wordt meer uitgevoerd. Tijdens een planpresentatie nam een manager het woord, zo vervolgt de schrijver zijn verhaal. De manager is van mening dat architecten misbruik van de opgave maken door grote ijdele, niet duurzame structuren op te richten en niet te voorzien in de werkelijke behoeften van de mensen. Architectuur is en wordt vooral gemaakt door echte mensen, vervolgt de manager, én er zijn veel relevantere soorten architectuur, zoals sociale architectuur en Trust architectuur. De briefschrijver: Nadat de manager klaar was met zijn speech geloofde de opdrachtgever niet langer meer in het realiseren van een gebouw maar in het cultiveren van verandering. Aan het einde van de brief stelt hij zijn vriend de vraag: wat moet ik doen? Zal ik mijn ingenieursdiploma verbranden en naar het Zwarte Woud verhuizen? Waarop het raadselachtige antwoord komt: “Friend, if you’re tired of trees avoid the Schwarzwald“.
Grote en kleine issues die soms veel en soms weinig directe relaties met elkaar hebben worden in Stadststaat ter discussie gesteld. En dat is een beetje het probleem met de tentoonstelling Stadtstaat. Alles ziet er fraai vormgegeven uit, er zijn aardige vondsten, maar dat het geheel – ook wat betreft de vormgeving – is tamelijk gefragmenteerd. Het verband tussen de speelkaarten en de posters, tussen plattegronden van gridsteden en de Pizza Staat folder, is dat het alle dragers te zijn van de nieuwe visuele identiteit van de stadstaat, aldus Metahaven. Maar wat is het verband tussen de in glasplaten gevatten krantenartikelen en het bos (?) gemaakt van opgerolde posters? De geest moet ook soepel zijn om slogans als Expat Dystopia (in een folder), Soziale Netzwerken gegen Terrorismus (op een speelkaart) en Döner Kebab Internet Mini Markt (poster) met elkaar te verbinden. Tegelijkertijd valt niet te ontkennen dat de expositie prikkelt. Stadsstaat lijkt meer een realiteit te zijn, of op korte termijn te worden, dan men wellicht voor mogelijk hield voordat men Casco binnenstapte.