Recensie

Architecten verenigt U!

De publicatie Architectuur als Noodzaak. Nederlandse ontwerpen voor de toekomst, die als catalogus is verschenen bij de gelijknamige expositie in het NAi, imponeert door een grote rijkheid aan ontwerpen. De ontwerpen zijn binnen hun eigen context tot stand gekomen en nu gebundeld om als ondersteuning te dienen voor een nieuw ´manifest´ van NAi directeur Ole Bouman.

Architectuur als Noodzaak heeft als boodschap dat architectuur zich meer moet richten op de grote vraagstukken waar onze samenleving zich voor gesteld ziet. Op 18 februari gaf Ole Bouman een lezing om toe te lichten welke vraagstukken dit zijn en poogde in de discussie die daarop volgde het potentieel van architectuur in relatie tot mondiale problematiek te schetsen.
De ontwerpen zijn gecategoriseerd in de thema´s: voedsel, gezondheid, energie, ruimte, sociale cohesie, tijd en waardecreatie. Deze thema´s vatten de uitdagingen waar de mensheid voor staat samen tot ogenschijnlijke overzichtelijke proporties. Het zijn verre van specifiek, alleen aan ons vak gerelateerde thema’s en je kunt je afvragen of het überhaupt wel specifieke problemen voor het huidige tijdsgewricht zijn. Ze zijn nu actueel doordat we ze meer zijn gaan signaleren en beschrijven, de huidige economische situatie zal de aanjager geweest zijn van de notie van het een groter, omvattender probleem betreft, maar de thema´s zelf lijken mij opzichzelfstaand en eigenlijk van alle tijden. De publicatie krijgt door deze ´shock and awe´ strategie een wat tendentieuze bijsmaak en schept hoge verwachtingen.

Bouman hield gelukkig een wat genuanceerder verhaal, zonder dat essentie van zijn ‘manifest’ veranderde. Er sprak een sterk geloof in de kracht en invloed van ontwerp uit. Met de uitspraak: ´Deze generatie kan twee dingen doen; uitgaan van nu, óf zich afvragen waar we willen staan in 2030´ werd de urgentie aangegeven. We hebben geen tijd meer te verliezen door ons te verkneuteren aan de heerlijkheid van het vak en dromen over een sterstatus, aldus Bouman, de ontwikkelingen in de wereld om ons heen gaan snel en zijn van een complexe abstracte aard.
Logischerwijs ontstond bij de toehoorders een lichte paniek bij het totaaloverzicht van waar architectuur een bijdrage aan zou kunnen, of misschien zelfs wel, moeten leveren. Hoe allesomvattend architectuur kán zijn? Maar het is te voorbarig om te stellen dat als deze slag nu niet wordt gemaakt architectuur ineenstort. Om de onmisbaarheid van het vak voor het bieden van oplossingen te schetsen, schrijft Bouman in de publicatie: ´Voor sommigen doemt al het beeld op van een totaal onverantwoordelijke professie die zich kost wat kost uit de markt lijkt te prijzen. Tegelijkertijd wordt al even snel duidelijk dat de oplossing van de problemen ook niet zonder architectuur kan. De architect als zondaar wordt alweer afgelost door de architect als verlosser…´.

De vraag is of de intenties van Architectuur als Noodzaak niet al te omvattend zijn. Moeten architecten werkelijk zo´n ideologische houding aannemen? Of moeten we onze positie beter markeren en ons richten op de kerntaak: de gebouwde omgeving ontwerpen? Dit laatste is de opvatting van Andre Kempe (Kempe Thill) wiens bureau is opgenomen in de presentatie. Tijdens de discussie na afloop van de lezing merkte hij op dat architecten te vaak bezig zijn met niet relevante zaken wat marginalisering van het vak tot gevolg heeft. Meer ontwerpers delen zijn mening, zo schrijft De Zwarte Hond in de publicatie: ´De realisatie van een ontwerp moet impact hebben op cultureel, maatschappelijk en economisch gebied. Elk gerealiseerd project is geen eindpunt, maar startmotor en katalysator voor ontwikkeling. Plannen hebben deze potentie niet, zij zijn slechts facultatief. Wie iets wil veranderen, moet realiseren´.

Architectuur als Noodzaak kampt met het probleem dat de deelnemende ontwerpers zelf de noodzaak soms (nog) niet inzien of ondersteunen. Binnen de gelederen treedt muiterij op. Het is een zwakte maar ook een kwaliteit van de manifestatie. De diversiteit aan opvattingen zet de lezer, bezoekers aan de expositie én de deelnemers zelf, aan tot het filteren van informatie, het zelf trekken van conclusies, of te reflecteren op de eigen praktijk. Illustratief was de reactie van Jago van Bergen (Van Bergen Kolpa Architecten) tijdens de discussie. Hij zei zich niet bewust te zijn van het belang van hun project Park Supermarkt, dat ook is opgenomen, voor de thema’s voedsel, energie, ruimte, sociale cohesie en waardecreatie. Voor hem is de zwaarwichtige content die er hierdoor aan gegeven wordt een verrassing.

Naast dat er heel veel informatie gegeven wordt, roept Architectuur als Noodzaak ook de vraag op: en wat nu? Bouman refereert ter illustratie voor wat de ambitie volgens hem zou moeten zijn, aan de visionaire projecten als de wederopbouw van Rotterdam of de Flevopolders. Echter de problemen van vroeger waren relatief éénduidig van aard en vroegen om éénduidige oplossingen. Het veelkoppige monster dat we nu bestrijden vraagt een meer integrale aanpak waarin meerdere expertises samenwerken en er meer mogelijkheden voor ontwerpers zitten in het aangaan van allianties. Behalve dat we als architecten samenwerken met andere disciplines, is het denk ik noodzakelijk vaker de handen ineen te slaan om complexe opgaven, als beschreven in Architectuur als Noodzaak, aan te pakken.

Na afloop van de lezing sprak ik met Ole Bouman en Henk Ovink (VROM) en legde hen deze constatering voor. Beiden konden zich hierin vinden. Ovink voegde eraan toe dat ook de overheid veel eerder zal luisteren en stappen onderneemt als ideeën breed worden gedragen. Volgens Bouman is met Architectuur als Noodzaak de eerste stap in de goede richting gezet en verdient het een opvolging. Zijn idee is dat als alle deelnemers ook weer hun netwerk aanspreken, het collectieve initiatief vergroot kan worden. De NAi website verklapt ook de toekomstplannen. Er wordt een online dynamisch platform gestart voor een continue dialoog en het NAi heeft de ambitie een onderzoeksbureau te starten.
Los van de kwaliteit van de afzonderlijke plannen is de belangrijkste waarde de bewustwording. Er zijn factoren waar het vak aan raakt die we niet meer kunnen negeren.