Bij Stroom Den Haag is nog tot en met 28 maart de tentoonstelling Up to You te zien, met werk van architect en stedenbouwkundige Yona Friedman, ontwerper Thomas Lommée en kunstenaar Navid Nuur. Alledrie bieden zij de gebruiker de mogelijkheid tot inmenging, maar hoe reëel, nuttig en gewenst is die vrijheid?
Yona Friedman – Ville Spatiale in de Binckhorst
‘Een huis houdt niet op bij de grenzen van de benedenverdieping maar strekt zich uit naar de straat, de tuin, naar het huis aan de overkant… je een huis voorstellen is je de hele wereld voorstellen’, dit inzicht had Yona Friedman (1923) toen hij nog een schooljongen was en het bleef hem de rest van zijn leven bezighouden. Ondertussen ontrolde zich om hem heen de geglobaliseerde wereldstad met daarin het ontheemde individu.
Friedman is nu 87 jaar, maar zijn ideeën zijn nog springlevend. Zijn in stripvorm getekende architectonische instructies vormen een belangrijk onderdeel van de tentoonstelling in Stroom. Je een huis voorstellen en je daarbij de hele wereld voorstellen is een hoogstpersoonlijke actie, aldus Friedman, dus iedereen zal zich een ander huis en een andere wereld voorstellen, die bovendien ook voor ieder individu vandaag anders is dan morgen. Menselijk gedrag, volgens Friedman, is onvoorspelbaar en daarom fundamenteel ongeschikt voor conventionele architectuur en stedenbouw.
In Friedmans Ville Spatiale krijgt individuele vrijheid en grilligheid alle ruimte. Zijn Ville en je mag niet zeggen dat het een utopie is want Friedman vindt zichzelf een realist staat op honderd meter hoge poten en bevat woonmodulen die ieder voor zichzelf ontwerpt. Door die hoge poten blijft de natuur er onder min of meer ongerept. Bovendien is Ville Spatiale mobiel en flexibel. De architect is er louter om te zorgen dat het geheel veilig is en niet instort.
Weg dus met de autoritaire alleswetende architect; de ontwerpmacht aan de gewone mens. Ook OpenStructures van Thomas Lommée bepleit het collectief ontwerpen. Lommée stelt eigenlijk een open source werkwijze voor, maar dan voor productontwerp. Zoals softwareontwikkelaars tegenwoordig codes openbaar houden en gevraagd en ongevraagd internationaal samenwerken en zo een ongehoorde vaart in technologische ontwikkelingen tot stand brengen, organisch en onvoorspelbaar, zo zou je ook een product kunnen ontwerpen. Ook de term ‘hacking’ bezigt Lomée in zijn ontwerpideaal.
Ontwerpers doen niet anders dan hacken, voor zover ik kan beoordelen. Ik zie ontwerpers alleen maar toe-eigenen en samplen. Maar een succesvol productontwerp leidt bedoeld of onbedoeld al snel tot commercieel succes en sterrenstatus voor de ontwerper. In Lommées collaboratieve ontwerp zijn echter zowel multinationals als handwerkers welkom. En het doel is geen dollar flow maar een quality flow. Anders dan Friedman is Lommeé heel concreet met zijn ideeën: in Stroom toont hij een keukenblok dat in samenwerking tot stand kwam. Ook onderhoudt hij het nogal geforceerde www.openstructures.net, waar wij met elkaar dingen kunnen ontwerpen en verkopen. De site oogt vertrouwd als een Ikea-instructie met veel bouten, moeren en koppelstukken, maar komt desolaat en ongebruikt over en ik voel met niet uitgedaagd tot gemeenschappelijke productie.
Friedman met zijn instructies in stripvorm en Lommée met zijn do it yourself tools willen laagdrempelig zijn en democratisch. In hun wereldbeeld moet ijdelheid het veld ruimen. Zowel Ville Spatiale als Open Structures zijn gebaseerd op nederigheid: de gebruiker van een ontwerp heeft waarschijnlijk heel andere ideeën dan jij, egomane ontwerper! De tentoonstelling Up To You is dan ook, behalve een verzoek tot emancipatie van de gebruiker, een oproep tot bescheidenheid van de ontwerper.
Des te vreemder is het om in deze context het werk van Navid Nuur aan te treffen. Nuur is in rap tempo een sterkunstenaar aan het worden in de grotendeels volgens commerciële wetten opererende internationale kunstwereld. Zijn werk is grillig, low tech en interactief. Je mag het vasthouden en ehm ermee gooien en dan maak je een soort van gezamenlijk kunstwerk. Zijn uitnodigingen verstuurt hij met spijkertjes zodat iedereen een eigen Nuur aan de muur heeft. Maar alleen al de prijs van zijn laatste publicatie (50 euro) vergelijken met die van een jaar geleden (12,50 euro – zelfde soort productie) toont dat Nuur zich beweegt naar exclusiviteit.
Nuur belichaamt daarmee de paradox van Up To You: hoe nederig kan de kunstenaar/ontwerper zijn, in een door geld voortgestuwde wereld die smeekt om leiders en sterren? Daarbij vergt het wel erg veel emancipatie van de ‘gebruiker’ om tegen de sterontwerper te durven zeggen: this is where you end and I begin! Als ik de knutselwerkjes van Nuur ter plekke aanpas aan mijn eigen smaak belt Stroom waarschijnlijk de politie. Beneden richtte Stroom een klein hoekje in waar de spelende mens een klein beetje te keer kan gaan met stiften op papier en Nuur geeft een instructie mee aan recensenten om een specifiek zinnetje op te nemen in hun recensie. Wat nou vrijheid?
Toch een aanrader Up to You, alleen al vanwege die onmogelijke spanning tussen collectief, vrijheid en individu. Stroom toont met Friedman de nooit gerealiseerde jaren zestig utopieën en met Nuur de mixed blessing van onze erfenis uit diezelfde periode: individuele vrijheid die wordt opgeëist door commerciële krachten. Gelukkig is de tentoonstelling slechts het eerste deel van een meerjarenprogramma bedoeld om ‘waardevermeerdering en betekenisgeving’ in de bebouwde omgeving te onderzoeken. Up to You zoekt het vooral in het niet-ontwerpen en vrij laten. Maar ‘Never trust a hippie’, zoals Lara Schrijver onlangs de Sex Pistols citeerde in de intro van haar boek Popping the bubble of 1960s architecture. Daarin schrijft ze ook ‘De geschiedenis verandert snel en er is geen grotere intellectuele misdaad dan met de instrumenten van een eerder tijdperk de opgaven van de huidige tijd aan te pakken.’