Waaruit bestaat een ambachtelijke benadering van het vak architect? Nanne de Ru en Charles Bessard van Powerhouse Company en Anne Holtrop gaven op 6 mei in het NAi hun visie op deze vraag. De lezing was onderdeel van een serie die in het kader van de tentoonstelling Architectuur als Noodzaak werd georganiseerd, met als centrale thema waardecreatie.
De lezingen werden ingeleid met een citaat uit het boek The Craftsman van socioloog Richard Sennett. Volgens hem komt ambachtelijkheid voort uit het goed beheersen van een vaardigheid, of het nu gaat om verplegen, computers programmeren of het ontwerpen van gebouwen. Een ambachtsman beheerst de wisselwerking tussen hoofd en handen, tussen problemen vaststellen en problemen oplossen, tussen het bedenken en het bouwen van bijvoorbeeld architectuur. Sennett stelt vast dat beide kwaliteiten steeds meer worden gescheiden, waardoor er specialismen ontstaan. Maar juist in de wisselwerking zit de kern van ambachtelijkheid: there is no art without craft, no expression without technique.
Onvoorspelbaar ontwerpproces
Anne Holtrop begon zijn verhaal met het door een zoekmachine uit het Koreaans vertaalde citaat ‘The happiness low route is empty full’. Het citaat kan op vele manieren worden geïnterpreteerd en illustreert daarmee de ontwerphouding van Holtrop. Hij wil dat zijn architectuur open staat voor interpretatie en stimulerend werkt. Twijfel is de drijvende kracht van zijn ontwerpproces, dat onvoorspelbaar is en verrassende wendingen kent. Aan de hand van projecten, waaronder Trail House, Temporary Museum en Floating Gardens/ Spa, laat hij zien hoe hij door middel van schetsen, maquettes en diagrammen architectonische vormen onderzoekt.
Sinds zijn afstuderen in 2005 zijn projecten steeds weer een nieuwe poging om de evenwichtige verhouding tussen massa en leegte, tussen bebouwing en open ruimte te vertalen naar een architectonische vorm. Bij zijn laatste projecten resulteerde dit in grillig gevormde plattegronden. Zo heeft Trail House een langgerekte vorm die twee platgetreden paden over een braakliggend terrein in het centrum van Almere volgt. Binnen en buiten vloeien daarbij in elkaar over. Zijn projecten staan open voor interpretatie, maar over de vraag of zijn werk kunst is of architectuur, is Holtrop helder: het is architectuur en moet ook als zodanig worden beoordeeld.
Aandacht voor het detail
‘Craftsmanship is to architecture what rhetoric is to ideas’. Met deze stelling openen Nanne de Ru en Charles Bessard, oprichters van Powerhouse Company, hun lezing. Vakmanschap bepaalt de logica van hun architectuur. Voor het internationale duo (Bessard is Frans en woont in Kopenhagen, Nederlander De Ru woont in Rotterdam) bestaat vakmanschap uit aandacht voor het detail en het aangaan van samenwerkingsverbanden. Bij het Spiralhouse in Frankrijk wilden de opdrachtgevers de realisatie van het bouwwerk zelf begeleiden. Het gebouw moest daarom eenvoudig te realiseren zijn (met slechts drie details) en ruimte laten voor fouten (vandaar de keuze voor hout). Daarnaast moest het ontwerp duidelijk gecommuniceerd kunnen worden met de opdrachtgevers.
Een zomerhuis in Denemarken vroeg weer om een andere aanpak. Door extreem hoge kosten voor Deense ambachtslieden werd hier bewust gekozen voor een prefab bouwsysteem. Volgens Powerhouse zit vakmanschap dan ook niet per definitie in handwerk: een goed ontworpen paneel kan handmatig of met een machine vervaardigd worden. Niet de methode van het vervaardigen is van belang, maar de strategie om tot een goed detail te komen.
Samenwerkingsverbanden
Volgens Powerhouse Company levert een samenwerkingsverband meerwaarde op doordat de verantwoordelijkheid voor de kwaliteit van een bouwwerk wordt gedeeld. Het vakmanschap van de architect bestaat er uit de kennis van verschillende vaklieden samen te brengen in een geïntegreerd ontwerp. Een geslaagd voorbeeld is het woonhuis Villa 1, waarbij Powerhouse volledig controle had over het proces en zo unieke details kon realiseren. Zij wijzen overigens ook op de risicos van samenwerking: wanneer teveel specialisten aan één detail werken, worden de verantwoordelijkheden diffuus en komt de kwaliteit in gevaar. Om een dergelijke complexiteit te vermijden wordt in de hedendaagse bouwpraktijk gekozen voor een strikte scheiding tussen ontwerpende en uitvoerende partijen en de toepassing van standaarden.
Aan de hand van een studie voor een woonblok in Almere lieten De Ru en Bessard zien hoe met standaardelementen voor een gevelfragment een ambachtelijk en architectonisch resultaat behaald kan worden. Tot hun frustratie reageerde de opdrachtgever hier echter aarzelend op. De Ru en Bessard zien zichzelf als generalisten: niet alleen omdat ze willen samenwerken met diverse partijen – van private opdrachtgevers tot commerciele bedrijven, van timmerman tot fabriek – maar ook omdat ze alle mogelijke opgaven binnen de bebouwde omgeving willen aanpakken. Het vak architect is vernauwd tot een specialisme voor specifieke opgaven – Powerhouse Company zoekt een weg terug.
Ambachtelijke benadering van het vak
De architecten hebben een verschillende opvatting over het ambachtelijke van hun vak. Volgens Sennett is de wisselwerking tussen hoofd en hand, tussen het bedenken en het uitvoeren essentieel voor vakmanschap. Bij Holtrop uit dit zich in zijn ontwerpvaardigheid, Powerhouse zoekt het in de interactie met het bouwproces. De wisselwerking tussen hoofd en hand leidt echter ook tot dilemma’s. De nauwe samenwerking tussen ontwerper en uitvoerende partij is in kleinere opgaven mogelijk, maar bij grote opdrachten is de scheiding tussen beiden nog steeds een feit. Het is de uitdaging van de hedendaagse architect om binnen de starre structuur van de hedendaagse bouwpraktijk toch tot ambachtelijke oplossingen te komen, door de strikte scheidingen te doorbreken.