Altijd al gecharmeerd geweest van monolithische architectuur, van de romantische aanblik van door de natuur overwoekerde cultuurresten, van de wrange schoonheid van radicaal vanuit de functie ontworpen bouwwerken? Dan is IJmuiden een bezoek zeker waard. Hier komen natuur, cultuur en historie samen tijdens een dagtocht bunkerarcheologie.
IJmuiden was tijdens de Tweede Wereldoorlog onderdeel van de Atlantikwall, de 2500 km lange kustverdedigingslinie van de Noordkaap tot aan de Spaanse grens, die door de Duitsers is gebouwd om een landing van de geallieerden te voorkomen. Anders dan de naam doet vermoeden bestaat de Wall niet uit een doorgaande verdedigingslinie maar uit een kralensnoer van Wiederstandsneste en Festungen, meestal zwaar verdedigde zeehavens. Het achterliggende idee was, dat voor een geslaagde invasie het bezit van een haven onontbeerlijk is om voldoende troepen, materieel en voorraden te kunnen aanvoeren. De Festung IJmuiden werd daarom niet alleen aan de zeezijde verdedigd maar kende ook een Landfront om belegering, door troepen die tussen de Wiederstandsneste zijn geland, te weerstaan. Pas na de inspectie door generaal Rommel, in november 1943, werd de Atlantikwall met behulp van mijnenvelden, tankversperringen en prikkeldraad tot één doorgaande linie gesmeed. Rommel voorzag dat de geallieerden bij een landing gebruik zouden maken van een kunstmatige haven, een oplossing die op dat moment ook daadwerkelijk op last van Churchill werd voorbereid en op D-day werd uitgevoerd.
En nu op weg. Volg in IJmuiden de borden richting IJmuiden aan Zee. De weg, de Kromhoutstraat, voert over een bedrijventerrein en let op, direct na de Baco army goods, aan de linkerkant, staat ons eerste object: de Torpedobunker. In deze bunker werden de torpedos voor de Schnellboote opgeslagen. Binnen zijn aan het plafond de ophangrails voor de torpedos nog aanwezig, evenals het smalspoor voor de wagentjes waarmee ze naar de bunker werden vervoerd. De bunker is nu in gebruik door een tiental rockbands en niet toegankelijk. Behalve als je wacht tot iemand naar het toiletgebouwtje moet en zo vriendelijk is om je even binnen te laten. Maar de buitenzijde is ook boeiend. De lijn in de gevel, net boven het midden markeert het dak van de bunker. Dit dak is 3,5 meter dik en ligt, met een klein overstek, los op de muren om zo bij een eventuele vroegtijdige explosie van de torpedos door de druk omhoog te kunnen. Opmerkelijk is de constructie bij de ingang waar een betonnen valblok voor extra bescherming was aangebracht.
Neem als je verder gaat richting zee de laatste afslag vóór de duinen rechts, ga aan het einde van de straat links en direct weer rechts en daar staat ie: de grootste bunker van Nederland, de Räumbootbunker (nee, de Grossraumgefechtsstand Diogenes bij vliegveld Deelen is niet de grootste). De bunker, 240 x 100 x 18 meter groot, had een overdekte haven voor veertien Räumboote (mijnenvegers) en vier reparatiedokken moeten vormen maar is door druk van de geallieerde bombardementen niet voltooid. De constructie van de bunker is bijzonder: onder het 3,5 meter dikke betondak was ruimte voor duizend manschappen en de vloer van deze ruimte fungeerde als een tweede dak voor de ondergelegen mijnenvegers. Met dit dubbele dak anticipeerde de bouw op de komst van de effectieve Tallboy bommen die zich in het beton boren alvorens tot ontploffing te komen. Ook de afgeronde dakrand waardoor de bommen van het dak langs de 5 meter dikke muren naar beneden konden rollen is een unieke oplossing. In de liggers onder het dak is, vermoedelijk voor het eerst in Nederland, gebruik gemaakt van voorgespannen beton.
We gaan terug naar de weg naar IJmuiden aan Zee. Direct bij het begin van de duinen ligt rechts een manschappenbunker met daarin het Bunker Museum IJmuiden. Dit door vrijwilligers opgezette en bemande museum biedt op een bescheiden oppervlak veel informatie over de omvang van de Duitse verdedigingswerken. Vanaf het museum voert een wandelroute door de duinen naar de Marine Küsten Batterie Heerenduinen en de Marine Flak Batterie Olmen. De batterij Heerenduinen bestaat uit vier geschutsbunkers, met de karakteristieke getrapte opening voor de 17cm kanonnen, een vuurleidingpost en diverse munitiebunkers en opstellingen voor luchtdoelgeschut. De geschutsbunkers hebben nog hun originele afwerking, een soort gestileerd pizzeriastuc, waarschijnlijk bedoeld om het verschil in textuur met de omringende natuur te verkleinen. En let op het prachtige form-follows-function-detail bij de geschutsopening. De opening is getrapt uitgevoerd om te voorkomen dat kogels via de zijkanten in de opening kaatsen, echter op één plek wordt dit onderbroken om een steunpunt te maken waar de loop van het kanon, ter voorkoming van doorbuiging, op kan rusten. Een volstrekt logisch detail dat er desondanks of misschien juist daarom bizar uitziet. Boeiend is natuurlijk ook de vorig jaar door vrijwilligers vrijgegraven Leitstand, de vuurleidingpost, van waaruit je precies het benodigde reepje zee en horizon kunt zien.
Een eindje verder ligt de Flakbatterij Olmen. Van deze batterij resten nog de geschutsbeddingen en ondersteunende bunkers. De stalen koepels zijn verdwenen. Onderaan de duinen bevindt zich nog de munitiebunker.
Voor het topstuk van de collectie IJmuiden moeten we een eindje terug. Aan de zuidkant van de stad ligt het Nationaal Park de Kennemerduinen. Volg vanaf de ingang Heerenduinen het fietspad richting Bloemendaal. Na een paar kilometer waan je je in de vrije natuur en bij de houten brug denk je dat deze over een natuurlijke plas voert. Mis. Dit is de tankgracht van het Landfront van de Festung IJmuiden, aangelegd om te voorkomen dat bij Bloemendaal gelande troepen de haven in zouden kunnen nemen. Rechts van het pad loopt de tankgracht nog een klein eindje door en gaat dan over in een tankmuur. Volg de tankmuur (Maar pas op! Het is verboden buiten de paden te komen in dit gebied, dus je bent in overtreding. De eigenaar, Natuurmonumenten, heeft alleen oog voor de natuur dus de historie & cultuur van het terrein laten haar koud.) en na 100 meter is daar de Walzkörpersperre; een opening in de tankmuur die bij een aanval met behulp van twee beweegbare betonblokken gesloten kon worden. Afgezien van het staalwerk, zoals de lier en kabels, is de constructie geheel intact en prachtig romantisch overwoekerd. In de gehele Atlantikwall zijn vermoedelijk honderden Sperres gebouwd, maar er zijn er nog maar twee over: deze en één in een eveneens niet toegankelijk natuurgebied bij Zandvoort.
Voor wie er dan nog niet genoeg van heeft is er nog het Forteiland: gebouwd als onderdeel van de Stelling van Amsterdam en in de Tweede Wereldoorlog door de Duitsers uitgebreid. Op de eerste zondag van de maand te bezoeken met een boot van de IJmuidense rondvaart Maatschappij. Afvaart in de haven naast het visrestaurant.