Feature

Stad tussen droom en werkelijkheid

Op 1 oktober stapte een groep van twintig kunstenaars, architecten, vormgevers en beschouwers op het vliegtuig naar Skopje. De hoofdstad van Macedonië vormde de eerste van de negen steden die de studiereis ‘What’s up, what’s down. Cultural Catalysts in Urban Spaces’ van het Fonds BKVB in zeventien dagen aandeed. Steden die zich allen om verschillende redenen aan het heruitvinden zijn. Hier volgt het eerste deel van mijn reisverslag: de topdown-kant van het verhaal.

Boven op een heuvel ligt ondertussen het museum voor moderne kunst van Skopje er enigszins verweesd bij. De gift van Polen – gebouwd in 1970, met een collectie die deels bestaat uit gedoneerde werken van internationale kunstenaars, waaronder grote namen als Picasso en Calder –  is een modernistische droom met prachtige tentoonstellingsruimtes en een majestueus uitzicht over de stad. Maar het museum doet niet mee. Het laat de White Nights (een soort museumnacht) aan zich voorbij gaan en wacht op de enkeling die de weg naar boven nog weet te vinden.

De hoofdstad van Albanië, waar we na een kort bezoek aan Pristina (Kosovo) arriveren, maakt een heel andere ontwikkeling door. In grote mate het gevolg van de aanpak van de charismatische Edi Rama, sinds 2000 burgemeester van de stad. Bij zijn aantreden besloot hij met eenvoudige middelen de grauwe dichtgeslipte stad op te fleuren. Hij vindt het zelf geen kunst, maar zijn achtergrond als kunstenaar heeft ongetwijfeld een rol gespeeld in de keuze voor het in heldere kleuren opschilderen van de stad. En het werkt, of je het nu mooi vindt of lelijk, de stad oogt levendig en eigenwijs. Na flink wat illegale bouwsels uit de openbare ruimte te hebben geveegd, zette Rama in op hedendaagse architectuur. Voor nieuwe gebouwen in het centrum van de stad worden internationale architectuurprijsvragen uitgeschreven. Zo is de toren van het jonge Belgische bureau 51n4e bijna klaar en ontwierp MVRDV het project Tirana Rocks (een pompeus project dat hopelijk onuitgevoerd blijft). 51n4e won ook de prijsvraag voor de herinrichting van het centrale Skanderbegplein dat voor de deur van het stadhuis in volle gang is – niet zonder tegenwerking, laat Rama weten, niet iedereen staat te juichen bij zijn aanpak. De burgemeester is namelijk ook leider van de tweede (socialistische) partij van het land, zijn ambitie strekt zich dus over de stadsgrenzen uit.

In Marseille waar we op de zesde dag van de reis aankomen krijgen we uitleg over ambitieuze projecten als Euroméditerranée en Centre Ville, die van de ruige havenstad hét zakencentrum van het Middellandse-Zeegebied moeten te maken. Zover is het alleen nog lang niet. Anders dan in veel Franse steden bevindt de banlieue van Marseille zich niet aan de periferie, maar in het centrum van de stad, met een grote concentratie laagopgeleide immigranten en alle problemen van dien.
Exemplarisch voor de gecompliceerdheid van de opgave is misschien wel de Rue de République. Een straat met Parijse allures, die halverwege de negentiende eeuw werd aangelegd ‘als een sabelhouw’ die de bestaande stad en een rotswand langs de zee doorklieft. De straat heeft zijn belofte echter nooit waargemaakt, de hogere inkomens bleven zich in de aantrekkelijker zuidelijke delen van de stad vestigen en na de kleine middenklasse trokken vooral net gearriveerde immigranten in de woningen boven de winkels, met een flinke verloedering tot gevolg.
Maar ook nu weer wordt ingezet op een glanzende toekomst. Een aantal jaar geleden kochten Amerikaanse investeerders de straat op. Kleine winkeliers en armlastige bewoners werden gesommeerd hun geluk elders te beproeven. De panden werden aangepakt en staan er nu netjes opgepoetst bij – er is alleen één probleempje, veel woningen en winkels staan leeg, de prijzen zijn hoog en diegene die ze kunnen betalen komen niet. Het lijkt er op dat Marseille de samenstelling van haar bevolking zal moeten leren accepteren en inzetten om tot een realistischer versie van zichzelf te komen.

In Engeland is het in de steden Manchester, Leeds en Liverpool ogenschijnlijk wel gelukt om hun centra op te kalefateren na de neergang en depressie van de jaren tachtig. Grootschalige nieuwe winkelcentra blinken je tegemoet en het industrieel erfgoed van oude fabriekspanden en pakhuizen is omgebouwd tot monumentale woon- en werkruimtes. Tegelijkertijd heeft de regio een flinke krimp achter de rug en is de werkeloosheid er onder delen van de bevolking nog steeds groot. Daarbij heeft de recente recessie er in gehakt en staan er in Engeland enorme bezuinigingen op stapel. Je vraagt je dan ook af hoe die nieuwe toekomst die de regio uitstraalt er uit gaat zien.

Voor de lokale overheden in Baskenland vormde de komst van het Guggenheim Museum naar Bilbao een welkome afleiding van de allesoverheersende aandacht voor de bloedige aanslagen van de Baskische afscheidingsbeweging ETA. Het museum bleek succesvoller dan menigeen had durven dromen. Nog steeds trekt het jaarlijks tegen de miljoen bezoekers, die volgens een woordvoerster vooral op het gebouw van Gehry afkomen. Ondertussen heeft de stad niet stilgestaan, er is flink geïnvesteerd in infrastructuur en openbare ruimte: met een sneltram, een verdiepte weg en een boulevard langs de rivier. De voormalige havengebieden in de stad worden rigoureus aangepakt, onder meer in een masterplan van Zaha Hadid. Wat daarbij opvalt is dat van de kwaliteiten van de stoere havenindustrie in de nieuwe plannen weinig overblijft – maar misschien brengt de recessie in dit geval uitkomst en vertragen de bouwprojecten zodanig dat er ruimte ontstaat voor nieuwe inzichten.

Tijdens de reis keren mijn gedacht steeds terug naar Skopje. Alle ingrediënten zijn er aanwezig: het zoeken naar een nieuwe identiteit (ook al is die misschien imaginair), de inzet daarbij van architectuur en cultuur, de neiging de onwelgevallige kanten van het verleden weg te poetsen of te camoufleren, én het voor buitenstaanders soms wat ongrijpbare politieke machtspel op de achtergrond. In Skopje leek het allemaal net even extremer en iets meer op de spits gedreven, maar deze basiselementen zijn overal aanwezig.