Ontwerpen voor het Tahrirplein

‘Midan Tahrir kan niet stil staan. Als het gaat om het weerspiegelen van de stemming van de stad of de politieke agenda van het leiderschap, balanceert het meest prominente plein van het land tussen een fake ‘Champs de Mars’ en een Stalinistische Esplanade. Telkens als een nieuw regime de hoofdstad van het land een nieuw gezicht wil geven, is de Midan de aangewezen plek.’ Met deze quote van de Egyptische schrijver Samir Raafat uit de Cairo Times opent ICARCH de prijsvraag. De manier waarop politiek en openbare ruimte zich verhouden in een stad waar openbare ruimte schaars is en veelal ontoegankelijk en onaangenaam door hoge temperaturen, luchtvervuiling en verkeerslawaai, is dan ook een interessante opgave.

Midan Tahrir (plein van de vrijheid, in het Arabisch) kreeg deze naam in 1954, na de val van de monarchie en het vestigen van de Egyptische Republiek. Sinds het begin van 2011 is Tahrir weer het symbool van vrijheid, niet alleen in Caïro, maar ook in andere steden waar de Arabische Lente zich manifesteerde.

‘Vandaag is Tahrir de enige plek in Egypte voor de vrijheid van meningsuiting.’ Aldus een demonstrant in de begindagen van de nieuwe Egyptische Revolutie. Nadat de regering het internet en mobiele telefoonverkeer blokkeerde, werd Tahrir als een van de weinige publieke ruimtes in Caïro niet alleen een toneel waar meningen uitgewisseld konden worden en de mensen zichtbaar werden, maar ook een marktplein waar souvenirs van de revolutie zoals vlaggen, T-shirts en speldjes worden aangeboden, naast stalletjes met koffie, thee en limonade. De nieuwe economische activiteiten op het Tahrirplein voorzien in van alles wat nodig of handig is, ook tijdens een revolutie.

Dat nu juist de mythe van de ‘Internet Revolutie’ als winnend thema uit de 25 inzendingen is opgepakt door de jury, bestaande uit Anna Barbara, Luca Molinari, Alessandro Scandurra en Marco Navarra, is een gemiste kans. De mogelijkheden die Tahrir biedt, als plek voor sociale en economische activiteiten waar het verkeer omheen en doorheen cirkelt, wordt hiermee genegeerd. De Cairenen zitten niet te wachten op de monumentale inzet van de eerste en derde prijswinnaars, die neerkomt op de landing van een buitenaards wezen. Het neerlaten van ideeën die de bevolking niet eigen zijn, was nu juist waar tegen ze demonstreerden.

Het eerste prijswinnende ontwerp van Scala Architekten uit Duitsland stelt een monumentale, digitale obelisk voor. De kolossale volumeregelaar visualiseert met LED strepen de virtuele activiteiten op het plein en huisvest een tentoonstelling die de Internet Revolutie documenteert. Niet echt op zijn plaats daar het gebrek aan moderne communicatiemiddelen juist mensen naar het Tahrirplein trok om te kijken wat er gaande was op 28 Januari 2011. Dat bracht de kritische massa op de been, die uiteindelijk leidde tot de val van het regime van Mubarak.

Light Mirror van Atelier Rang, ook uit Duitsland, dat de derde prijs ontving, staat nog verder af van de dagelijkse realiteit. Het concept van deze ‘lichtbaldakijn’, die de luchtvervuiling zichtbaar maakt, is door de jury voorgesteld als ‘een verlichtende utopie die lucht, zon, licht en schaduw verenigt’. Helaas werkt deze alleen na zonsondergang, en gaat zo voorbij aan de 24/7 functionaliteit van het plein. Vanuit het perspectief van een bewoner in Caïro is het onbegrijpelijk dat Europese experts er zover naast kunnen zitten en een gebrek aan inzicht hebben in de werkelijke behoeften van een zo dynamische publieke ruimte als Tahrir. Haar gebruikers hebben een aangename flexibele openbare plek nodig om van gedachten te kunnen wisselen. Want dat is wat de Egyptenaren bezighoudt: sociale contacten.

Gelukkig heeft de tweede prijswinnaar, Francesco Garofalo van Open Fabric uit Rotterdam, dat beter begrepen. Onder het motto 'Planting Democracy' stelde hij een landschapsontwerp voor dat Caïro past: een kwalitatieve openbare ruimte die flexibel met het gebruik mee kan groeien en die de bevolking zich eigen kan maken. Zoals na de val van Mubrarak toen spontaan het midden van de Midan werd beplant als symbool van bevrijding en zeggenschap. ‘Het ontwerp vangt een belangrijk aspect van de plek: de verbinding die uitstijgt boven symbolische geometrie en esthetische grenzen’, schrijft de jury. Waarbij ‘de boom het element is van de Tuin van de Democratie die onderhouden moet worden’, aldus het juryrapport. Open Fabriek heeft Tahrir, en de nabije omgeving, botanisch nauwgezet uitgewerkt tot een publiek park. Het gebied krijgt de identiteit die het verdient: een levend symbool voor een groeiende en bloeiende democratie. Dat kan als voorbeeld dienen voor andere openbare ruimtes in het nieuwe Egypte van na de Arabische Lente. Het ontwerp geeft ruimte aan de sociale en economische aspecten van het plein, en voorziet in een diversiteit aan activiteiten.

Die gelaagdheid is wat openbare ruimte aantrekkelijk maakt, zoals meer dan een halve eeuw geleden Jane Jacobs al beschreef. Het menselijke contact is wat telt. Facebook en Twitter zijn geen doel op zich, maar slechts ondersteunende hulpmiddelen daarvoor. En in het hete klimaat van Caïro bieden bomen schaduw en verkoeling, wat uitnodigt tot verblijf en de mogelijkheid biedt om op een aangename manier samen te komen voor de uitwisseling van ideeën en een politieke discussie over de toekomst van Egypte. Dat is een toegevoegde waarde voor het Tahrirplein, waar de Egyptenaren behoefte aan hebben. Want de discussie duurt nog voort, zeker nu de regering naar huis is gestuurd, er nog geen nieuwe grondwet is en de nieuwe president zojuist voor het eerst sinds lange tijd ‘gekozen’ is door de bevolking.

Of Planting Democracy ooit werkelijkheid zal worden, hangt niet alleen af van de uitvoering van het ontwerp. ICARCH heeft als vervolgstap een tentoonstelling in Madrid in de aanbieding. En voor Egypte zal de toekomst moeten uitwijzen of er werkelijk een democratische boom is geplant op het Tahrirplein.