Tussen verval en glorie

In Rusland lopen dingen volgens nét (of geheel) andere regels. Hoe om te gaan met dit Russische en Nederlandse gemeenschappelijke culturele erfgoed? Hoe kunnen we de ‘smell of the place’ terugbrengen, zonder het park kapot te restaureren of over te programmeren? Met dit in ons achterhoofd reizen we op naar Moskou. De groep is gemêleerd, van Delft, de Academie van Bouwkunst in Amsterdam en de Rotterdamse Academie van Bouwkunst gaan ieder zes studenten mee. We gaan ons de komende twee maanden intensief bezighouden met het park, ieder vanuit zijn eigen invalshoek. De excursie naar Moskou en een vierdaagse workshop met studenten van het MARKHI (Moscow Architectural Institute)  is de start van het project . Het betreft een langdurig onderzoeks- en ontwerptraject, geïnitieerd en aangestuurd door de Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed, de Nederlandse Ambassade in Moskou en landschapsarchitectenbureau H+N+S.

Dag 1 – Vaalgeel is ook een mooie kleur
Als we over Moskou vliegen staat de zon laag. We cirkelen ruim een kwartier en de passagiers die in de buitenbocht zitten hebben een fantastisch uitzicht over de rafelranden van de stad. Het beboste landschap wordt zo ver het oog reikt aangevreten door monsterlijk grote hoogbouwcomplexen. Maar dat is niet de enige vorm van bouwwoede. In de lappen bos zijn vierkante stukken ‘uitgefreesd’ die ruimte bieden aan datsja’s in alle soorten en maten. De enige regel lijkt te zijn: ‘kleine kavel, groot huis’.

Na de landing, treinreis, metro en dwaling te voet komen we eindelijk aan bij het hostel. Het gebouw, dat op ruim een half uur metroreistijd ten zuiden van het centrum ligt, is een typisch communistische flat. Het ruikt er naar oma’s, de muren zijn vaalgeel. Ondanks het late uur besluiten we de omgeving nog te verkennen en mengen ons tussen de Russen die van de lome nazomeravond genieten. Groepjes mensen hebben lol – met elkaar en met schraal bier dat over de datum is. De setting: een plat parkje zonder bomen, bovenop metrolijn Leninsky Prospekt. Ons uitzicht? Een elektriciteitscentrale op een paar honderd meter afstand, een gesloten megasupermarkt, een vierbaansautoweg en overlopende prullenbakken. In Nederland zouden we hier onze neus voor ophalen, maar hier lijkt het wel te kloppen. Het voelt als Berlijn+: alles is rauw en toch bekend.

Dag 2 – Amusement en pastiche
Met de Moskouse metro reizen is een avontuur; eerst ga je duizelingwekkend diep de grond in, wordt vervolgens bedwelmd door alle rijkdom en op het moment dat je de metro instapt klappen de deuren venijnig achter je dicht, gevolgd door een rit waarvan  je oren piepen en je je eigen stem niet meer kan horen. De Moskouse metro is, met 186 stations en een lengte van ruim 300 kilometer, één van de grootste en meest frequent gebruikte ondergrondse netwerken ter wereld. Digitale borden laten zien hoeveel tijd er is verstreken vanaf het vertrek van de vorige trein: in de spits is dat maximaal een minuut. De stations zijn adembenemend mooi. Stalin liet hier kunstenaars en architecten vormgeven aan ‘svetloe budushchee (‘a radiant future’), wat zich vertaalde naar duizenden strekkende meters marmer, artdeco kroonluchters, gewelfde plafonds en verhalende ornamenten.

De komende twee dagen bezoeken we verschillende parken in Moskou. Gorky Park, dat in 1928 werd aangelegd, is als eerste aan de beurt. Het is 120 hectare groot en gelegen in het centrum. In 2011 werd het verloederde park grondig aangepakt en sindsdien is het één van de populairste plekken van de stad. Wat intrigeert is de vraag hoe het komt dat het park weer zo goed functioneert zonder dat er grote landschappelijke aanpassingen zijn gedaan. Het is niet lang zoeken naar het antwoord: waar je ook kijkt is activiteit, geluid en programma. Er zijn kraampjes, kiosken, een vijver met geluidsinstallatie, loungeplekken en zitzakken. Een stukje verderop wordt een enorm podium opgebouwd (ook hier schalt muziek uit de boxen), langs de boulevard kunnen fietsen en go-karts in alle maten worden gehuurd onder de vleugels van Buran, een testmodel ruimteschip. Onze Nederlandse ogen zien een zweem vergane glorie, maar voor Russen is Gorky Park dé plek waar kinderen leren fietsen, waar je met je eerste date naartoe gaat, waar je in de zomer vertier zoekt en in de winter warmte. Een medestudent merkt nuchter op: “Gorky Park laat zien dat zoiets als overprogrammeren niet bestaat.”

In één van de tijdelijke paviljoens van Gorky Park worden de plannen voor de prijsvraag Greater Moscow getoond. Voor deze prijsvraag werden  tien internationale ontwerpbureaus uitgenodigd.  De casus: Moskou groeit exponentieel,  het gouvermentele centrum wordt vanuit het stadscentrum naar de huidige periferie verplaatst  en het infrastructurele systeem moet worden herzien. We lopen langs de plannen en luisteren naar de zoon van Ricardo Bofill, die praat alsof hij zelf héél graag zou willen geloven in wat hij voorstelt. Een blik op de plannen geeft een onbehagelijk gevoel. Hebben we dan niets geleerd van megalomane uitbreidingsplannen uit het verleden?

Na deze stop  reizen we  naar Tsaritsyno, een 700 hectare groot park dat eigendom was van een lange reeks tsarina’s. Door het bos lopen we naar het hart van het park waar het paleis van Catharina de Grote staat. De Russische architecten Vasiliy Bashenov en Matvey Kazakov bouwden de residentie tussen 1775 en 1796 in de romantische gothische stijl en in 2007 werd het paleis ‘gerenoveerd’. Dat renovatie in Rusland kan betekenen dat een totale ruïne gewoon wordt herbouwd, wordt ons pas duidelijk als we dichterbij komen. Russen gaan op z’n zachts gezegd non-conformistisch met erfgoed om, de impressie van traditie en historie voldoet. Dat deze geschiedenis omgebogen, opnieuw geïnterpreteerd en met een frisse lik verf is voorzien, doet er blijkbaar niet toe. Of kijken we hier door onze Nederlandse bril veel te dogmatisch naar? Immers, het werkt: het stralende paleis is nu een historisch museum en op warme zomerdagen trekt het park tienduizenden bezoekers.

Dag 3 – Vergane glorie
Na amusementspark en opgepolijst erfgoed staat vandaag een ander uiterste op de planning. We bezoeken het All-Russia Exhibition Centre. De geschiedenis van deze Expo gaat terug naar 1935. Het terrein werd tot de jaren ’60 volgebouwd met paviljoens die het succes van het socialistische systeem celebreren, met thema’s als educatie, gezondheid, agricultuur, technologie en wetenschap. Het zijn immense bouwwerken en een kakofonie aan architectonische stijlen. We lopen met groeiende verbazing rond: wij zijn niet gewend aan deze schaal, deze monumentaliteit, dit type nationale trots. Wat het extra indrukwekkend maakt is dat de bouwwerken destijds symbool stonden voor de kracht van het land – vandaag staan ze leeg bij of dienen ze als overkapping van kleine kioskjes die verdwaald in de grote ruimte staan. Dit is vergane glorie ten top. De Lonely Planet schrijft terecht: ‘No other place sums up the rise and fall of the great Soviet dream quite as well as the All-Russia Exhibition Centre.’

Dag 4 – Lefortovo en MARKHI
Na al deze indrukken bezoeken we eindelijk Lefortovo, ‘ons’ park. Lefortovo ligt ten noordoosten van het centrum aan de rivier Yauza. De bereikbaarheid is niet al te best, vanaf het metrostation moeten we nog ruim 20 minuten lopen  Wat we aantreffen zet de opgave meteen op scherp. De historische lagen zijn, voor wie de geschiedenis kent, vaag traceerbaar. Maar ze liggen letterlijk verscholen onder een dikke laag modder. Lefortovo kent geen diversiteit: niet in beplanting, niet in plekken, niet in programma. De waterelementen liggen er verlaten en verloederd bij. Er is niets over van het waterrijke parklandschap dat ooit met de Yauza verbonden was. Tegenwoordig scheidt een driebaansautoweg het park van de rivier en vriest de zwaar vervuilde Yauza pas dicht bij -50. Lefortovo is geamputeerd.

We documenteren wat we zien en bezoeken vervolgens MARKHI, de universiteit waar we de vierdaagse workshop hebben. We worden rondgeleid langs alle afdelingen en moeten even slikken als we zien wat de studenten hier leren; tijdens hun zesjarige studie krijgen ze naast architectuur een opleiding in schilderen, beeldhouwen en tekenen. Deze plek ademt traditie. MARKHI is dan ook niet zomaar een instituut, het is dé universiteit om architect te worden in Rusland.

Dag 5, 6 en 7 – In het diepe
De volgende dagen verlaten we het instituut nog maar nauwelijks. Een lunch in de zon met kleffe zoete broodjes is het enige moment dat we buiten zijn. De workshop trekt ons in volle vaart mee.
De groep, die inmiddels is uitgedijd tot dertig personen, wordt in drieën gesplitst. Op dag één verdelen we ons werk over de groepen ‘Past – Present – Potential’. Iedere groep krijgt anderhalve dag de tijd om zijn thema overtuigend uit te werken en over te brengen op de rest. Vervolgens worden we herverdeeld in de groepen ‘XS – M – XL’ en met de kennis die door alle groepen vergaard is, wordt een gezamenlijk plan gemaakt. De XL-groep houdt zich bezig met de positie van Lefortovo op de schaal van de stad, de M-groep schetst een masterplan voor het park en ‘mijn groep’ de XS groep ontwerpt de ‘quick wins’ – de inrichtingselementen van het park.

Dan begint het lastige deel. We hebben  zoveel kennis en indrukken opgedaan dat het een uitdaging is deze te comprimeren en er samen een plan van te smeden. Zoveel mensen, zoveel meningen – en zoveel stijlen. Met name in de XS groep komt het dan ook maar moeizaam samen. Vooral hier speelt persoonlijke stijl ons parten. De Nederlandse aanpak ligt zo ver af van de Russische: we spreken letterlijk en figuurlijk twee verschillende talen.

Halverwege de derde dag, als de stress in verband met de naderende eindpresentatie verder oploopt, doet zich echter iets interessants voor. Er ontstaat op heel organische wijze uitwisseling tussen de groepen. Dan beginnen de ideeën samen te smelten. De eindspurt – inclusief tot vier uur ’s nachts collages maken en schema’s tekenen – eindigt in een goed opgebouwde presentatie in de pronkzaal van MARKHI. Rode fluwelen gordijnen en het rijk versierd plafond zijn het decor van een bijzondere samenkomst. Het dringt tot ons door hoe uniek de samenwerking tussen de verschillende instituten is. De aanwezigheid van een hele reeks coryfeeën, waaronder de Nederlandse ambassadeur, onderstreept dit. Internationale samenwerking en uitwisseling is een vruchtbare bodem voor een wijzere omgang met gedeeld cultureel erfgoed.

Dag 8 – De zonnige zijde
We zijn moe van de workshop, vol van alle indrukken. Acht dagen Moskou is lang. De stad pronkt, groeit en pulseert, maar tegelijkertijd vervalt ze. Er zijn zo veel dingen die letterlijk en figuurlijk simpelweg kapot zijn en hoogstens provisorisch worden opgelapt. Moskovieten hebben geen eenvoudig leven: de geschiedenis van het land en de vooruitzichten lijken als een loden last op hun schouders te drukken. Het is makkelijk om kritisch te kijken naar een andere realiteit als je zelf aan de zonnige zijde staat.

We vragen ons af hoe de workshop zou zijn verlopen als we begeleid waren door Russische docenten. Hadden wij ons dan gevoegd naar hun manier van werken en ontwerpen, of hadden we onze dominante Nederlandse houding behouden? We blijven onszelf het antwoord schuldig. Eén ding is zeker, het is goed om in te zien dat onze werkwijze niet overal gedeeld wordt. Er is niet één waarheid. En we nemen veel mee terug: we zijn een week lang intensief in deze bijzondere opgave en een andere cultuur gedoken. In Nederland gaat het onderwerp een volgende fase in. De studenten architectuur, stedenbouw en landschapsarchitectuur uit Delft, Rotterdam en Amsterdam werken tot eind november individueel hun visies op de revitalisatie van Lefortovo verder uit. Wat voor ons ligt is een (niet meer zo) blanco vel, waarop ´Lefortovo 2.0´ vorm kan krijgen.