Groeten uit China. Respect voor traditie en geloof in de toekomst

Zo ging in 2012 de Pritzker Prize naar architect Wang Shu. Voor het eerst in de geschiedenis van deze prestigieuze architectuurprijs mocht een Chinese architect deze in ontvangst nemen. Volgens de jury was het feit dat een architect uit China werd geselecteerd ‘een belangrijke stap in de erkenning van de rol die het land speelt in de ontwikkeling van architectonische idealen. De manier waarop China de komende decennia zal verstedelijken, heeft niet alleen invloed op China zelf, maar ook op de rest van de wereld. Urbanisatie moet overal ter wereld plaatsvinden in harmonie met de lokale cultuur en behoeften. Voor China betekent dit stedenbouw in harmonie met een lange en unieke traditie, maar tegelijkertijd met allerlei toekomstige behoeften voor duurzame ontwikkeling.’
Deze tweeslag van respectvol omgaan met de traditie en tegelijkertijd visie voor de toekomst, speelt een belangrijke rol in het werk van de meest succesvolle Chinese architecten van dit moment. In dit artikel wil ik twee van deze bureaus over het voetlicht brengen: Urbanus Architecture & Design uit Shenzhen en MAD Architects uit Beijing.

Stedelijke context

De naam van architectenbureau Urbanus weerspiegelt haar ontwerpvisie. Het bureau wil iedere opgave benaderen vanuit de stedelijke context, waarbij de enorme urbanisatie van China erkend en tegelijkertijd bekritiseerd wordt. Urbanus verwierf wereldwijd bekendheid door de oplevering van een sociaal woningbouwproject in Guangzhou. Dit wooncomplex voor gezinnen met een laag inkomen kreeg vorm door een herinterpretatie van de traditionele Hakka-wooncomplexen, zoals die te vinden zijn in het zuiden van China. Daarbij ontdekte het bureau een woningtypologie van meer dan driehonderd jaar oud die goed aansloot bij allerlei traditionele familiewaarden die nog steeds een belangrijke rol spelen in de Chinese cultuur. Doordat de woningen gegroepeerd zijn in een cirkel rondom een gedeelde binnenplaats, ontstaat een semi-openbaar en intiem binnengebied dat gebruikt kan worden door de gemeenschap.

Minder bekend – maar niet minder interessant – is een stedenbouwkundig plan dat recentelijk door het bureau gemaakt is. Het plan spreekt tot de verbeelding: niet minder dan de helft van de beschikbare grond wordt bijvoorbeeld bewust gepreserveerd en geschikt gemaakt voor moderne vormen van landbouw. Hiermee neemt het bureau duidelijk stelling tegen de oprukkende verstedelijking, die volgens Urbanus een gevaar is voor de manier waarop verschillende groepen in de samenleving met elkaar samenleven. Inderdaad is de groeiende kloof tussen arm en rijk een van de grootste ‘hoofdpijndossiers’ van de Chinese regering.
Om de onderliggende visie te verduidelijken gebruikt het bureau een beroemd verhaal uit de Chinese literaire geschiedenis. Het ontwerp van het masterplan wordt door Urbanus verteld in de vorm van een comic die op dit beroemde verhaal teruggrijpt: een slimme manier om traditie en toekomst op een visuele manier aan elkaar te koppelen. Het verhaal gaat over twee jongens, die afkomstig zijn uit hetzelfde dorp maar uit een heel verschillend milieu. De een is de zoon van een boer, de ander de zoon van een industrieel. Toen ze jong waren was dat verschil eigenlijk niet te merken, ze trokken als kinderen gewoon met elkaar op. Maar toen de periode van volwassen-worden aanbrak scheidden hun wegen. De zoon van de boer bleef in het dorp om op de akkers te werken, terwijl de ander naar het buitenland vertrok om te gaan studeren. Tientallen jaren later keert deze emigrant terug naar zijn geboortedorp, dat door Urbanus op de plaats van het masterplan gesitueerd is, vlakbij de luchthaven van Beijing. Doordat het masterplan volop ruimte biedt aan preservatie – en daardoor een deel van het oorspronkelijke dorp bewaard is gebleven – is het voor de jongens mogelijk elkaar weer tegen het lijf te lopen. Sterker nog, ze kunnen ieder op een manier die past bij hun sociale achtergrond wonen, werken en ontspannen. Kortom, zelfs na herontwikkeling heeft de plek waar ze ooit samen opgroeiden dezelfde kwaliteiten van diversiteit en sociale cohesie.

Futuristische architectuur

Het bovenstaande betreft een vorm van stedenbouw die vooralsnog uniek is in China. Ze biedt enerzijds ruimte voor de toekomst, maar laat aan de andere kant ook ruimte voor het instandhouden van bestaande gemeenschappen. Wellicht een erg hoge ambitie in het China van bulldozers en bouwkranen, maar wel een respectabele ambitie in een land waar steeds meer verleden wordt weggevaagd. Eenzelfde bijna dromerige houding kom je tegen bij MAD Architects. Wie de website van dit bureau opent krijgt schermbreed een beeld te zien dat gelijk aan de stad Shanghai doet denken. Het lijkt een luchtfoto in grijstinten, alsof de stad gehuld is in lichte mist – wat inderdaad regelmatig het geval is. In de verte is de skyline van Pudong herkenbaar, met de Oriental Pearl Tower als meest opvallende icoon. Toch is er met de foto iets ongewoons aan de hand: de eindeloze hoeveelheid torens, kenmerkend voor deze mega-stad, zijn namelijk bijna niet te zien. Wat opvalt is een weefsel van bomen en groen, zo ver het oog reikt. Het lijkt een impressie van het Shanghai van de toekomst waar iedere architect in China van droomt.

Naar eigen zeggen werkt het bureau uit Beijing  aan ‘futuristische architectuur op basis van een hedendaagse interpretatie van de oostelijke geest van de natuur’. Het bureau werd in 2004 door Ma Yansong opgericht en kreeg wereldwijd aandacht door het winnen van een internationale competitie voor een woontoren nabij Toronto in 2006. Maar ook binnen China timmert het bureau aan de weg. Twee jaar geleden werd bijvoorbeeld het eerste museum van MAD Architects opgeleverd, in Ordos, Inner Mongolia. De projecten van het bureau lijken allemaal in zekere zin te refereren aan de genoemde toekomstdroom. Zo bestaat het museum in Ordos bijvoorbeeld uit een futuristische schil, die volgens de architecten de culturele geschiedenis van de regio beschermt en de rationele nieuwe stad buiten houdt.

Het gebouw ligt tientallen kilometers buiten de stad, aan de rand van de Gobi-woestijn. De opgave was dan ook om een gebouw te ontwerpen voor een plek zonder directe omgeving, een ‘tabula rasa’. Dat dit voor de architecten geen probleem was, blijkt uit een citaat van Mao Tse Tung dat ze aanhalen wanneer ze het verhaal achter het ontwerp vertellen: ‘Om de mooiste tekening te maken moet je op een leeg vel papier beginnen.’ Maar gelukkig hebben de architecten ook een stap verder gedacht en geven ze aan dat zo’n ‘tabula rasa’ ook een onzekerheidsfactor met zich meebrengt. Want hoe kun je een gebouw invoegen in een stedelijke structuur die er straks wellicht is, maar waarvan vandaag alleen nog maar de outlines zichtbaar zijn? Met andere woorden: hoe de omgeving van het museum er over tien jaar uitziet is buitengewoon onzeker. En dat leidde ertoe dat MAD Architects koos voor een ‘beschermkap’, waarmee het interieur wordt beschermd tegen de – nog niet bestaande – stad. Tegelijkertijd werd het museum, geïnspireerd door Buckminister Fullers Manhattan Dome, ontworpen om het centrum van het toekomstige stadsdeel te zijn. Het wil met het exterieur richting geven aan de verdere ontwikkeling van het gebied en heeft daarom een natuurlijke en onregelmatige vorm, in contrast met de strakke en saaie geometrie van het masterplan. Als de andere bouwontwikkelingen in het gebied dit goede voorbeeld volgen, heeft Ordos straks een van de meest interessantste buitenwijken van China.

Kennis van binnenuit

Kortom, de nieuwe generatie architecten in China heeft respect voor het verleden en tegelijkertijd geloof in de toekomst. En alleen vanuit een creatieve benadering kunnen beide goed gecombineerd worden tot een aansprekende gebouwde omgeving. China is volop in ontwikkeling en creatief talent uit het Westen wordt met open armen ontvangen. Maar bureaus als Urbanus en MAD laten zien dat Chinese architecten zelf inmiddels ook hun hand niet meer omdraaien om deze enorme ontwerp-opgave te lijf te gaan. En eerlijk is eerlijk: wie kent de complexe geschiedenis en de optimistische toekomstdromen van China nou beter dan de Chinezen zelf?