De transformatie van het Stimuleringsfonds voor Architectuur tot het Stimuleringsfonds Creatieve Industrie en van het NAi tot het Het Nieuwe Instituut was voor Theo Hauben aanleiding om de documentaire films Helvetica, Objectified en Urbanized van filmmaker-producent Gary Hustwit te kijken. Wat bindt deze schaalniveaus?
foto Grant Hutchinson
In zijn trilogie over design in ons dagelijkse leven werkte Gary Hustwit zonder een vooropgezet idee of agenda; nieuwsgierigheid naar het nut en de noodzaak van design dreef hem tot het maken van deze reeks. Maar is dat voldoende? De opzet van alle drie de documentaires is gelijk: een indrukwekkende cast met gezaghebbende experts uit de hele wereld die begeesterende verhalen vertellen, prachtige beelden, lekkere muziek en om het geheel te completeren: een verzorgde typografie met fraai grafisch werk. En zo past de documentairereeks zelf ook compleet en naadloos in het thema.
Letter
Helvetica (2009) is een documentaire over dat sans-serif lettertype ontwikkeld in 1957 bij Haas’sche Schriftgiesserei in het Zwitserse in Munchenstein. In zijn documentaire onderzoekt Hustwit waarom en hoe het lettertype is ontstaan. Een klein leger aan typografen, grafisch ontwerpers en theoretici vertellen lyrische verhalen of geven commentaar op de letters, cijfers en leestekens in Helvetica. Onder andere Massimo Vignelli (IBM, American Airlines, New York City Subway), Wim Crouwel (lettertypes New Alphabet, Fodor en Gridnik), David Carson (Nike, MGM, Mercedes-Benz en auteur End of Print) en Eric Spiekermann (lettertypes FF Meta, Berliner Grotesk en ITC Officina Sans) – doen ons geloven dat zonder de grafische schoonheid van een goede letter de wereld er echt heel anders uit zou zien. Helvetica is zo’n goed lettertype, maar het krijgt af en toe krijgt ook kritiek te verduren. Te saai, te nietszeggend, te directief omdat voor alle aanwijzingen en geboden in het publieke ruimte Helvetica wordt gebruikt. En Helvetica krijgt zelfs het verwijt voor de Vietnamoorlog te zijn geweest, omdat heel corporate Amerika in die tijd advertenties met dit lettertype maakte. De emoties over een letter kunnen hoog oplopen.
De documentaire is een tikje provocerend. De afwisseling van het serieuze onderzoekswerk naar de oorsprong van de letter, de oneindige reeks liefdesverklaringen aan dit type letter en het nonchalant opduiken van de letter in het dagelijkse leven maakt de documentaire serieus, hilarisch en glossy tegelijk.
Object
In Objectified (2009) wordt het wat persoonlijker en serieuzer. Hustwit laat ons het ontwerp- en ontwikkelproces zien van dagelijkse gebruiksvoorwerpen. De documentaire gaat over persoonlijke expressie, identiteit, consumentisme en duurzaamheid in relatie tot een tandenstoker, snoeischaar, telefoon, stoel, tafel, laptop, fiets en auto. Designgod Dieter Rams (Braun) en zijn zelfbenoemd discipel Jonathan Ive (Apple) komen beide aan het woord, maar ook de gebroeders Bouroullec, Marc Newson, Karim Rashid vertellen hoe zij ontwerpen en hun producten (laten) produceren. Bijna iedereen legt droog uit dat functionaliteit en ergonomie tot een logische vorm en materiaalkeuze leiden en op een vanzelfsprekend manier tot een prettig en tijdloos product leiden. De opgevoerde designcuratoren en -journalisten komen woorden te kort om ons tot vervelens toe te vertellen dat design het leven een stuk dragelijk maakt. Gaan ontwerpers ervan uit dat je emotie zelf kan toevoegen aan een product, beschouwers willen ons maar al te graag een emotie opdringen. Dat design meerwaarde heeft geloof je na het kijken meteen maar het blijft onduidelijk of deze meerwaarde dankzij of ondanks gebruikers, marketing, commercieel succes en/of media-aandacht tot stand komt.
Stad
De laatste documentaire in de trilogie is Urbanized (2011). Met voorbeelden uit de hele wereld laat Hustwit zien dat het leven in de stad onze tweede natuur is geworden. Modernisering en globalisering hebben de afgelopen vijftig jaar het stadsleven ingrijpend veranderd. De huidige verstedelijking maakt van de weinige leefruimte in een stad een (schaars) consumptieartikel.
Dit past bij de twee vorige documentaires, maar de schaal van dit consumptieartikel is wel heel erg groot. Een logisch vervolg op letters en stoelen zijn gebouwen, maar Huswit slaat deze stap om onduidelijke redenen over. Architecten komen in Urbanized wel aan het woord, maar als één van de vele actoren die de stad en het stadsleven scheppen. Urbanized is een overduidelijke liefdesverklaring aan de stad als het centrum van ons dagelijks leven. Een hele lange line-up van personen uit de hele wereld vertellen over hun doelstellingen, aanpak en successen. We fietsen in Bogota met Enrique Peñalosa (voormalige burgemeester) over de strak geplaveide fietspaden van zijn stad, Jan Gehl (stedenbouwkundige en architect in Kopenhagen) doceert ons de ideale maten van een plein en straat, en in New York wordt het onmogelijke waar gemaakt. Amanda Burden (NYC Department of Planning) legt zonder blikken en blozen uit dat de huidige plannen het ambitieniveau van Robert Moses hebben, maar tegelijk voldoen aan de criteria van Jane Jacobs. Dat zou elke stad wel willen!
Alles is even mooi gefilmd en aan de gevolgen van verstedelijking wordt bijna geen aandacht besteed. Sloppenwijken in Mumbai en Rio de Janeiro zien er aangenaam rauw uit en de Detroit People Mover lijkt op een leuke attractie in een stad die niet af is.
Alleen vorm
De cinematografie van alle drie de documentaires is gewoonweg prachtig en de open vertelstructuur van de documentaire intrigeert Hustwit hanteert geen dwangmatige voice-over, maar de verschillende onderwerpen worden door een goede sequentie van beelden en fragmenten van interviews helder verteld. Een ode aan een lettertype verheldert, een gepassioneerde toelichting op een stoel fascineert, maar een lofzang op de stad is toch totaal iets anders. Helvetica en Objectified maakt kijkers bewust van dagelijkse kwaliteiten van design. Urbanized kwalificeert mensen. Alleen voor een stedelingen lijkt er een succesvolle toekomst weggelegd. Een stad is meer dan een optelsom van boeiende initiatieven en inspirerende stedenbouwkundigen, architecten, planologen, beleidsmakers, bouwers, denkers en bewoners. Het ontbreken van een analyse met de voor- én nadelen over verstedelijking legt opeens duidelijk en pijnlijk de tekortkoming bloot van de hele reeks. De documentaires zijn slechts een kritiekloze aaneenschakeling van mooie beelden en interessante mensen. Het zijn verhalen die te mooi zijn om waar te zijn.