Op 9 april overleed architect Paolo Soleri (1919). Zijn nalatenschap omvat een reeks visionaire, utopische ontwerpen, een intrigerende filosofie en – naast een aantal kleinere gerealiseerde bouwwerken – de half afgebouwde utopische stad Arcosanti, een vooruitblik op de stad van de toekomst of ruïne van een droom uit de jaren ’70, afhankelijk van hoe je er naar kijkt. Soleri’s werk heeft architecten over de hele wereld beïnvloed en reikt via een architect als Jon Jerde tot aan de Koopgoot in de binnenstad van Rotterdam. Zowel de successen als de mislukkingen die het werk van Soleri kenmerken, en zijn persoonlijke houding als architect zijn genoeg reden om hem te eren met een in memoriam.
Cosanti – foto Mike Kelley
Toen ik bij een bezoek aan de Verenigde Staten in 2002 voor het eerst Arcosanti bezocht voelde het alsof ik in een andere wereld stapte, een die zowel deed denken aan een tempelcomplex uit een archaïsch, mythisch verleden als aan het decor van een utopisch SF-serie. De maquettes in het bezoekerscentrum lieten zien dat de nederzetting het geprojecteerde centrum was van een nog te bouwen compacte stad. Deze stad in wording was gesitueerd op de rand van een canyon, georiënteerd op de zon en met een prachtig uitzicht over de omgeving: de 'halfwoestijn' gelegen op de overgang tussen het Coloradoplateau en de lager gelegen Sonorische Woestijn waar de megastad Phoenix ligt.
In Phoenix, Arizona, ligt de basis van Soleri's visie op de duurzame stad. Net buiten de stad bouwde de in Italië geboren en opgeleide Soleri vanaf 1954 met plaatselijk beschikbare materialen zijn woon- en werkcomplex Cosanti: een organische aaneenschakeling van deels ondergrondse ruimtes die koelte en beschutting boden in de woestijn. Geïnspireerd door zijn experimenten met het gieten van brons en keramiek in mallen, boetseerde hij al doende lerend de woestijngrond met een bulldozer tot geometrische vormen. Hierover stortte hij met behulp van bekistingen gewaagde expressieve overspanningen van beton.
Acrosanti – foto Yuki Yanagimoto (Soleri Archives)
Ondertussen ontwikkelde Phoenix zich tot een toonbeeld van 'suburban sprawl' waar de bewoners de hitte en onherbergzaamheid van de woestijn met technologie bestreden: water per kanaal aangevoerd uit Colorado gesproeid over eindeloze 'American lawns'; de huizen, auto's en malls gekoeld door airconditioning. Soleri erkende al vroeg de ecologische en sociale consequenties van deze ontwikkeling en ging op zoek naar een andere duurzamer model voor stedelijke ontwikkeling met als referentie de compacte bergstadjes die hij in zijn geboorteland Italië als jongen bezocht.
In de avonduren werkte Soleri aan zijn visie op een stad die in overeenstemming met de natuur wordt gebouwd. Hij was een man van vergezichten, zijn ijkpunten waren de kosmos en de Oerknal. Hij bezag de ontwikkeling van de natuur en de mens als onderdeel van die natuur als een voortschrijdend proces, met toenemende complexiteit, en miniaturisatie (in zekere zin verdichting) die uit steeds intensiever gebruik van natuurlijke hulpbronnen volgt. Hieruit ontwikkelde Soleri in de loop van zijn leven Arcology (Architecture + Ecology), een ethische visie op de duurzame stad, onvolledig, soms tegenstrijdig, maar ook geestig en persoonlijk. Parallel hieraan begon hij te tekenen voor zijn publicaties: het Mesacity Project (1960) en later Arcology: The City in the Image of Man (1969).
Arcosanti – foto Doctress Neutopia
Bij het verschijnen van dit tweede boek was hij een bekendheid in architectuurkringen en toen hij een voorbeeldstad wilde gaan bouwen, kwamen op de golven van de jaren '70 duizenden jongeren naar Phoenix om met blote handen (en wat dynamiet) letterlijk de fundamenten te leggen voor dit 'urban laboratory'. In de loop van een aantal jaren werd het grootste deel van het huidige Arcosanti geconstrueerd, waarna de bouwtempo drastisch daalde. Soleri wilde geen compromissen, wat betekende dat de bouw van Arcosanti werd gefinancierd uit eigen inkomsten en de bouw tot op de dag van vandaag voortduurt.
Voor Soleri was Arcosanti een instrument bespeeld door de inwoners dat pas in het gebruik de rol als stedelijk laboratorium zou innemen. Maar het instrument staat nu nog half afgebouwd in de woestijn en de mensen die hier in de tussentijd soms al 40 jaar hebben gewerkt bleven personeel. Over hun leven in deze stad in wording staat niets in de archieven die wel 40 jaar aan tekeningen en modellen van Soleri's hand herbergen. Hun gebruik van de plek onttrok zich soms aan de intentie van de architect en liet weinig sporen achter behalve in de kleurrijke verhalen die worden overgeleverd. Nu Soleri is overleden wordt het spannend te zien hoe het project wordt voortgezet. Krijgt de gemeenschap een grotere rol of wordt het als bouwproject 'in de geest van' voortgezet?
Arcosanti – foto Paul de Graaf
Als architect zal Soleri, naast zijn prachtige getekende werk, worden herinnerd om zijn sculpturale gebouwen die de menselijke maat koppelen aan het uitgestrekte landschap en die natuurlijk comfort koppelen aan ruimte voor het menselijk leven in zijn diversiteit. Zijn werk is ook een pleidooi om de architectuur zo vorm te geven dat zij de warmte en energie van de zon benut zonder tussenkomst van technologie. Niet omdat hij tegen technologie was, maar omdat hij een rol voor architectuur wilde opeisen in alle aspecten van een gezonde, duurzame leefomgeving: van sociaal en cultureel tot bouwfysisch en technisch. Hij legde daarmee op eigenzinnige wijze een link tussen het Modernisme en de ecologische beweging van de jaren 60/70.
Als stedenbouwkundig visionair bleef Soleri tot het eind van zijn leven aan zijn visie en plannen voor Arcosanti schaven. Toen ik hem in 2003 vroeg naar de betekenis van zijn visie voor bestaande steden noemde hij het belang van hergebruik en verdichting in plaats van nieuwbouw en sprawl.
Soleri's ambitie was niets minder dan de herschikking van de op consumptie gerichte samenleving in een compacte leefomgeving waarin aan alle stedelijke behoeften en verlangens tegemoet wordt gekomen en ruimte wordt gemaakt voor schoonheid, soberheid en spiritualiteit. Een klein stukje 'American lawn' met olijvenbomen en het zwembad tegen de canyonwand (waarin hij zelf tot op hoge leeftijd ook graag een duik nam) zijn getuige van de ondogmatische, levenslustige manier waarop hij daaraan vorm en invulling gaf. Die mix van ambitie, betrokkenheid en eigenzinnigheid maakt zijn werk tot op de dag van vandaag relevant voor ons vakgebied.