Feature

IBA Hamburg: borrelend groen

Het is groen en het borrelt. Dit is geen zomerraadsel of een strikvraag, maar een feit. De gevel van het gebouw BIQ in Hamburg-Willemsburg lééft. En dat is duidelijk te zien en te horen; alsof kokende spinaziesoep tussen twee perspex platen is geperst. Of dit de doorslaggevende innovatie van de eeuw op milieu- en duurzaamheidsgebied is blijft onduidelijk. Maar dat het experiment niet wordt geschuwd bij IBA_HAMBURG is overduidelijk.

De microalgengevel is onderdeel van een pand wat weer onderdeel is van de tentoonstelling Smart Material Houses wat weer onderdeel is van de “Bauausstellung in der Bauausstellung” ofwel de ‘tentoonstelling binnen de tentoonstelling’’ van IBA_HAMBURG. Aanleiding voor het project is de zoektocht naar nieuwe en intelligente bouwmaterialen die gebouwen en gevels dynamisch op veranderingen laten reageren.

Een IBA (Internationale Bau Ausstellung) is geen traditionele tentoonstelling achter een hek waar toegang voor betaald moet worden, maar is een proces waarbij nieuwe denkrichtingen gebouwen opleveren. Veel vakgenoten herinneren zich de IBA-Berlin 1987, waarbij in West-Berlijn aan de hand van het thema “the inner city as a place to live” stadsreparatie werd uitgevoerd. Nieuwe parken, pleinen, kinderdagverblijven en woningen werden toegevoegd aan het toen nog gedeelde Berlijn in pogingen om de stedenbouwkundige structuur van de stad te versterken. Nog ouder, maar niet minder bijzonder was de Interbau of IBA 57, ook in Berlijn. In een bijna volledig weggebombardeerde wijk, het Hansaviertel, is de fine fleur van architectuur en landschapsarchitectuur aan de slag gegaan om hier de stad van de toekomst te bouwen. Iedereen deed mee: Niemeyer, Jacobsen, Corbusier, Broek & Bakema, Taut, Eiermann, Gropius. Was de IBA 57 vooral een uitstalkast van architectuur, de IBA Stadtumbau Saksen-Anhalt, die in 2002 is gestart, sloot aan bij het actuele thema bevolkingskrimp. Dichter bij Nederland is vooral IBA-Emscherpark bekend, waar de voormalige industrie in het Ruhrgebied wordt geherstructureerd naar landschapspark, vol met beleefbare elementen als het Zollverein. IBA_HAMBURG is in 2007 van start gegaan en loopt in 2013 ten einde.

BIQ, Splitterwerk – foto IBA Hamburg GmbH / Johannes Arlt

De IBA_HAMBURG waar meer dan zestig projecten te bezichtigen zijn heeft als hoofdthema ‘Stad in klimaatverandering, groei in harmonie met de natuur’. Nogal algemeen en typisch zo’n thema waar niemand tegen is. Dit hoofdthema is onderverdeeld in drie subthema’s: Metrozonen, ofwel stadsranden binnen de stad, Stadt im Klimawandel,  de stad tijdens de klimaatverandering en de zoektocht naar nieuwe vormen van energie, en Kosmopolis. Dit laatste subthema is meer sociaal gericht en gaat over nieuwe kansen voor de stad. Het traditionele begrip van ‘stad’ is nogal afwezig in Wilhelmsburg, het stadsdeel ten zuiden van het welvarende Hamburgse centrum waar IBA_HAMBURG plaats vindt. Het ligt aan de andere kant van de Elbe, wat tot grote fysieke en mentale afstand leidt. Wilhelmsburg verenigt de kenmerken van Rotterdam-Zuid met die van Amsterdam-Noord: altijd gedoemd om overkant te blijven.

Op Wilhelmsburg (want het is het grootste door rivieren omgeven eiland in Europa) zijn de sporen van industriële revolutie overal pregnant; de industrie heeft  zich weinig tot niets van zorgvuldige stadsplanning aangetrokken. Wegen kruisen spoorlijnen, kanalen werken als barrières, klaverbladen zonder groen, grofvuildepot naast containeropslag – Wilhelmsburg als de rommelige keukenla van Hamburg -en waarbinnen de chaos functies zich deels ongewild met elkaar verknoopt. De standaard-naoorlogse woningbouw voor de allerarmsten maakt het plaatje af: achterstandsgebied pur sang. Het meest Duitse kenmerk vormt de bovengrondse 40-meter hoge luchtafweerbunker, die het eiland domineert.

Woodcube, Architekturagentur – IBA Hamburg GmbH / Bernadette Grimmenstein

IBA_HAMBURG probeert de sprong over de Elbe met veel PR en veel projecten te faciliteren. Deze sprong is nogal eenrichtingsverkeer, want het gaat vooral om het opfunken en onder de aandacht brengen van ‘de overkant’ dat Wilhelmsburg best de moeite waard is. De overheid doet daartoe een flinke duit in het zakje door de afdeling stadsontwikkeling en milieu vanuit Hamburg-centrum naar het nieuwe centrum van Wilhelmsburg te verhuizen,  in nieuwbouw van Sauerbruch Hutton te plaatsen. Het complex is een van de eerste ontwikkelingen in het nieuwe centrum van Wilhelmsburg. Het Masterplan hiervoor is resultaat van de samenwerking tussen het bureau van Jo Coenen en het Frans-Duitse (landschaps-)bureau Agence Ter. Zij wonnen in 2008 de prijsvraag voor het 30 hectare grote gebied. Hun masterplan tracht water, groen, bos en promenades aan elkaar te koppelen; een vermenging van landschap en stedenbouw. Daarbinnen vindt een functiemix plaats van wonen, kantoren, winkels, hotels en vrijetijdsvoorzieningen. Het is hier dat  de openlucht-woningbouwtentoonstelling plaats vindt en waar het borrelende BIQ-project te zien is.

Verderop op het eiland is de voormalige luchtafweergeschutbunker getransformeerd tot Energiebunker met meerdere technieken om energie op te wekken of te bewaren. Talloze pogingen om de schandvlek uit de Tweede Wereldoorlog met de grond gelijk te maken faalden. Bij een van de pogingen van de Britten om in 1947 het ding op te blazen bleef na het optrekken van de rook niets veranderd. Jongeren die destijds op het spektakel af waren gekomen riepen zelfbewust: “Made in Germany! Made in Germany!”. Nu huisvest de bunker  de warmwater- en stroomvoorzieningen voor de nabijgelegen woonbuurt, waarmee 95% CO2 wordt bespaard. Binnenin is ruimte voor een ketel waar twee miljoen liter water in past. Dat halfopgewarmde water kan de pieken en dalen die wind- en zonne-energie veroorzaken opvangen om zo de stroomaanvoer constant te houden. Daarmee is het project uniek. En verenigt het twee aspecten: het duistere oorlogsverleden met de nieuwe toekomst, waarbij lokaal opgewekte duurzame energie een belangrijke rol gaat spelen. De gevels zijn door Hegger Hegger Schleiff HHS Planer + Architekten AG uit Kassel volledig gezandstraald en laten het ruwe beton zien. Boven op het dak is tussen de zonnecollectoren café <vju> te vinden. Een gedenkteken levert energie.

Open House, Onix – IBA Hamburg GmbH / Bernadette Grimmenstein

Er is een aantal  Nederlandse bijdragen aan deze IBA waaronder Open House van ONIX Architecten dat in 2012 werd opgeleverd. Het is een project dat ook voor Nederland belangrijke elementen harmonieus in zich verenigt: meerdere opdrachtgevers, in bestaand gebied, hoge duurzaamheid en gemeenschappelijke ruimte. Herkenbaarheid, kleinschaligheid en gemeenschappelijke identiteit dienden hier samengesmeed te worden. Het project met 45 woningen is Y-vormig en creëert zijn eigen ruimte. Het is ONIX gelukt om de matige waarde van het gebied –rafelige groene stadsrand enerzijds en stadsstraat anderzijds – te versterken door  eenduidige bebouwing. Gebouw en omgeving stralen informaliteit uit en hebben een zekere Scandinavische flair door het ontbreken van hekken of overduidelijke erfafscheidingen. Het levert een project op waar veel behoefte aan is omdat het uitnodigt tot gebruik van de ruimte rondom het huis. Plekken die in Nederland door gebrek aan goed beheer vaak vervallen tot hangplekken of vervuild raken, waarna de veiligheidsknuppel uit de kast getrokken wordt en alles alsnog wordt verhekt. Overduidelijk is te zien dat goed beheer deze plek mooi houdt. Daarnaast levert het gebouw door duurzame en energiemaatregelen meer energie op dan het verbruikt en past daarmee uitstekend binnen de IBA-doelstellingen.

Terug naar de algen: binnen de zoektocht naar nieuwe duurzaamheidstechnieken is nu de gevel aan de beurten wordt zo onderdeel van de hoeveelheid installaties die een pand tegenwoordig herbergt. Ook al levert zo’n gevel energie aan de woningen erachter, het blijft hier  vooral een gimmick omdat het de architecten niet gelukt is het dynamische van de gevel te integreren met de rest van het gebouw. De algengevels zijn lukraak voor de  de buitenmuur gezet. Daarnaast zal het geborrel en geblubber van de algen waarschijnlijk niet direct rustgevend werken voor wie op het achtergelegen balkon van zijn ecocappuccino of biologische groene muntthee wil genieten. Architectonisch en conceptueel sterker is de naastgelegen WOODCUBE ontworpen door Architekturagentur uit Stuttgart. Het is  een vijf verdieping tellend gebouw en volledig gemaakt van hout. Hout is makkelijker en duurzamer te recyclen dan beton en het groeit ook nog gratis, in tegenstelling tot beton. Alleen al tijdens de bouw van WOODCUBE is 8.500 ton CO2 minder uitgestoten door gebruik te maken van hout  in plaats van beton. Daar zijn wel wanden van 32 centimeter massief hout voor nodig om aan de energie- en isolatienormen te voldoen. En veel discussies met de brandweer over het brandgevaar. Maar het feit dat het gebouw –net als de algen- volledig biologisch afbreekbaar is laat zien dat echte ‘vernieuwing’ zich niet tot een borrelende gevel beperkt.