Niets is zwart of wit, in het land van Confucius

Met een goed gevulde koffer en rugzak stapte ik in het vliegtuig naar Shanghai. Ik had er voor gekozen om de gok te wagen. De slepende bouwmalaise belemmert al een aantal jaar de praktijkontwikkeling van jonge ontwerpers in Nederland en in de rest van Europa. Na veel bellen en solliciteren via de mail en net zo veel afwijzigingen, kon ik maar het beste het heft in eigen hand nemen; geen uitbuiting maar echte verantwoordelijkheid zocht ik.
Naar mijn mening moet een goede ontwerper zijn of haar concepten zo optimaal mogelijk kunnen vertalen naar de praktijk. De beste plek om dit te leren is China. En waarom dan gaan werken voor een internationaal bureau in China terwijl je dichter bij de bron kan zitten, op een Chinees bureau, zo was mijn gedachte.

Nederlandse architectenbureaus zoals MVDRV en KCAP werken op dit moment aan een aantal stedenbouwkundige en architectonische projecten in China, hiervan is een groot deel (nog) ongerealiseerd. Een mogelijk oorzaak hiervan is mogelijk het vasthouden aan het rationele denken. In het algemeen proberen westerse architecten hun buitenlandse opdrachtgevers met rationele argumenten te overtuigen of, afhankelijk hoe je er tegen aan kijkt, de les te lezen. Culturele verschillen op gebieden als esthetiek, functie en duurzaamheid kunnen de grondslag vormen van vele misverstanden tussen Chinezen en westerlingen.

In het algemeen is er in China een sterk voelbare hiërarchische verhouding tussen de opdrachtgever en de architect. Chinese opdrachtgevers houden er van om te kiezen. Niet één ontwerp maar meerdere opties zijn mogelijk in hun optiek. Toen ik begon aan mijn opgave voor het stedenbouwkundige plan in Dalian merkte ik dat vorm een belangrijke rol speelt in het ontwerpproces. Dit staat in contrast met het westerse denken, van functie naar vorm. Aan het begrip ‘vorm’ worden in China positieve en natuurlijke symbolieken gekoppeld. Vorm is dan ook van groot belang tijdens het selectieproces van een architectenbureau. Voor grote competities worden veel westerse en Chinese bureaus uitgenodigd om een ontwerp te leveren. Om een voorbeeld te geven: gedurende een vergadering met een cliënt werden er 20 (!) plannen op tafel gelegd. Eén persoon besliste in 10 minuten wie een ronde verder was en wie niet. De architectenbureaus proberen elkaar af te troeven met de treffende vorm van hun plan en het verrichte werk. Hoe meer producten men laat zien hoe groter de kans is op het winnen van de competitie; het is een signaal voor de opdrachtgever dat de architect zich loyaal en dienstbaar opstelt.

Door middel van trial-and-error probeert men tijdens het ontwerpproces te leren van de vele varianten. Op deze wijze wordt gezocht naar de optimale verhouding tussen vorm en functie. Het resultaat: plannen op DO niveau gedurende het hele ontwerpproces.
Veel Chinese opdrachtgevers kunnen of willen geen abstracte architectonische tekeningen en visualisaties lezen. Men wil letterlijk zien wat men krijgt. Renderingen met abstracte gebouwvolumes komen niet voor in China. Zelfs de vorm van de bebouwing accentueert op een harmonieuze manier de belangrijke onderdelen van het masterplan zoals een landmark of een centrale hoofdas. Het is een duidelijke manier van communiceren met tekeningen waar westerse architecten nog iets van kunnen opsteken.

Maar hoe voorkom je dat je jezelf verliest in dit geweld van snel veranderde vormen? Een balans vinden tussen externe factoren en mijn eigen input werd een persoonlijke zoektocht. Ik putte inspiratie uit kennis over de stad Utrecht en met name de Oude Gracht; de restaurants in oude opslagruimten aan het water en het verkeer opgetild op een hoger niveau. In het voorstel dat ik ontwierp zorgt de dubbel gelaagdheid voor een levendige sfeer op en rond het water. De woningen kunnen worden gekoppeld aan de ruimte aan het water of worden losgekoppeld, dit biedt veel flexibiliteit. Verder promoot men hiermee het belang van een waterwegennetwerk in een sterk gemotoriseerd China.

Het denken in grote lijnen is essentieel in een land als China. Tijdens een projectvergadering presenteerde ik het idee aan het architectenbureau. Het concept werd opgepikt als een interessant initiatief. De volgende vergadering presenteerde mijn meerdere het concept als het zijne. Gedurende het gehele ontwerpproces bleef het concept van een afwisselend waternetwerk in elke variant overeind, dit was voor mij een indirect compliment.
Net zoals de Chinezen buig ik als bamboe mee met de culturele verschillen die zich voordoen en probeert deze in mijn voordeel  te gebruiken. In plaats van het opeisen van ontwerpvrijheid kan men de ontwerpvrijheid vinden binnen de kaders die worden opgesteld. Ik heb ervaren dat Chinese opdrachtgevers zeer ruim denkend zijn in alles wat ze niet als eis noemen. Het is een spel van geven en nemen waarbij een open blik op een andere manier van werken vereist is.

Ik kwam er achter dat veel zaken in China een meerdere kanten hebben. Neem nu het ‘Nine Towns’ plan in Shanghai waarin elke stad een eigen internationaal thema heeft. Vanuit een westers oogpunt is het een verzameling van leegstaande gated communities zonder enige relatie met haar context. De steden doen qua concept veel denken aan Amerikaanse voorsteden met een groot aanbod aan groen en ruimte. Collega’s nodigden me uit om naar Thames Town te gaan. Ze wilden me een andere kant van deze steden laten zien. In plaats van leegte zag ik bruisende en schone parken met veel Chinese toeristen. Voor veel Chinezen liggen buitenlandse reizen buiten het budget. Dit is hun kans om buitenlandse architectuur te proeven; de Nine Towns als sociaal én commercieel initiatief. Een half jaar werken in China veranderde mijn kijk op ontwerpen en alles wat ik hiervoor heb geleerd, er bestaat geen zogenaamde strak gedefinieerde ‘goede’ of ‘slechte’ architectuur/stedenbouw, maar een scala aan mogelijkheden.

Voor hen die er aan denken om ook (tijdelijk) in China te gaan werken heb ik nog een aantal tips.
– Wees open minded en voel je niet verheven. Je moet alles wat je geleerd hebt tijdens je opleiding in twijfel kunnen trekken. Deze instelling leerde mij uiteindelijk een andere ontwerpmethodiek waar ik nu nog profijt van heb.
– Je kunt in een korte tijd een groot portfolio opbouwen maar denk niet dat je het tot in detail kunt uitwerken. Bouwkundige details worden door een CDI (Central Design Institute) getekend, een overheidsinstelling. Flexibele concepten die veel veranderingen kunnen doorstaan zijn uiteindelijk de beste ideeën.
– Ik heb hulp gehad van een Nederlands bemiddelingsbureau dat gespecialiseerd is in het bemiddelen met Chinese architectenbureaus. Kies een bureau met enige ervaring met buitenlanders en een niet te groot bureau voor Chinese begrippen (100-1000 werknemers). Op mijn architectenbureau werkten ongeveer 60 mensen.
– Chinese bureaus zijn voor buitenlandse architecten een mogelijke opstap om zelf opdrachten te verwerven. Verder kunnen je verantwoordelijkheden snel groeien binnen een Chinees bureau, zeker in vergelijking tot internationale bureaus.
– Het is belangrijk om onder tijdsdruk te kunnen werken en snel ideeën kunnen genereren. Overuren draaien hoort bij de Chinese arbeidsethos en men moet er vanuit gaan dat processen niet geleidelijk verlopen.