Recensie

Terugvormen – Souto de Moura

In aanloop van de zevende editie van het Architectuur Filmfestival Rotterdam publiceert ArchiNed een aantal filmrecensies. De eerste bespreekt Reconversão van Thom Andersen: een reisverslag langs 17 projecten van Eduardo Souto de Moura, een documentaire die in Rotterdam zijn Nederlandse première beleeft.

Still uit Reconversão

Portugal in de jaren tachtig van de 20ste eeuw, een moderne architectuurbeweging ontwikkelt zich. Alvaro Siza is één van de drijvende krachten en in zijn voetsporen volgt Eduardo Souto de Moura (1952), die later in 2011 de Pritzker Architecture Prize zal winnen.

Toen Eduardo Souto de Moura in 1980 zijn eigen bureau begon, constateerde hij dat het toenmalige Portugal vanuit een traditionele architectuurcultuur direct was overgegaan in het postmodernisme, zonder ooit echt een moderne beweging te hebben doorleefd. Als een reactie hierop wilde de architect een brug slaan tussen het traditionele en dit postmoderne; hij zag het als zijn taak te zoeken naar een meer geëigende moderne Portugese stijl. De afgelopen dertig jaar heeft Souto de Moura een bijzonder portfolio opgebouwd dat wordt gekenmerkt door het bouwen van een continuüm in tijd, een versmelting van het traditionele met het hedendaagse.

Stadion in Braga – foto Leon

‘Reconversão’ betekent vrij vertaald ’terugvormen’. Dit terugvormen doet Souto de Moura door te zoeken naar de essentie van een locatie en deze via architectuur te vervolmaken. Bestaande karakteristieken in de omgeving worden als leidraad voor een ontwerp gebruikt. Daar waar geen bruikbare karakteristieken aanwezig zijn, creëert hij zelf een pre-existentie om het ontwerp aan te relateren. De voorbereiding hiervan wordt vaak ook het ontwerpconcept. Soms gaat in die voorbereiding of enscenering van de omgeving meer tijd zitten dan in het eigenlijke ontwerp zoals getoond wordt in beelden van de woning bij Moledo do Minho. De landschappelijke setting wordt voor deze woning grondig bewerkt. Het betreft hier nog een relatief kleine ingreep. Wat te denken van het voetbalstadion in Braga waarvoor een berg deels opgeblazen werd om het stadion, net als een Romeins amfitheater, in de helling te kunnen inbedden.

Terugkerend thema in de documentaire is de fascinatie van de architect voor ruïnes. Een fascinatie die niet wordt ingegeven door nostalgische romantiek, maar vanwege Souto de Moura’s interesse in de sfeer van onzekerheid en incompleetheid die een ruïne voor hem representeert. De ruïne is niet sec een historisch object, maar een aanleiding om zijn architectuur in de tijd te positioneren. Hiermee wordt de ruïne een wegbereider voor het hedendaagse. In Baiao ontwierp hij een weekendhuis naast een bestaande ruïne. De opdrachtgever wilde eigenlijk de ruïne verbouwen tot woning, maar de architect zag in de restanten de potentie om de plek meer betekenis te geven. Het weekendhuis verrees uiteindelijk op de heuvel ernaast.

Paula Rêgo Museum, Cascais – foto Bosc d’Anjou

De voor Reconversão gebruikte filmtechniek van Peter Bo Rappmund is vergelijkbaar met de eerste bewegingsstudies van Eduard Muybridge, zoals die van het rennende paard. Door een opeenvolging van foto’s wordt het beeld scherper en bewegingen duidelijker waarneembaar. Een bewegend blad aan een boom wordt een feest. Even zo goed maakt het de stilte, het tijdloze van Souto de Moura’s architectuur intenser en gaan details in het ontwerp en toegepaste materialen meer spreken. Het maakt Reconversão tot een interessante architectuurstudie, maar het roept ook de vraag op of de betekenis van de architectuur er werkelijk toe doet. De cinematografie is dusdanig esthetisch dat het goed mogelijk is dat de architectuur puur is ingezet als middel om mooie beelden te maken.

Omdat de film niet probeert te interpreteren en Souto de Moura niet constant aan het woord is over zijn eigen werk, wordt de kijker vrijgelaten om eigen gedachten te ontwikkelen of ongedwongen te genieten van de beelden. Informatie komt in de vorm van een voice-over van Encke King en is vrij monotoon. Er worden teksten van Souto de Moura geciteerd om de projecten uit te leggen, waardoor de architect indirect dus wel degelijk aan het woord is. Aan het slot van Reconversão krijgt de kijker dan eindelijk Souto de Moura zelf te zien tijdens een kort interview; de architect leidt de film uit met een verhaal over zijn motivaties. Beeld, vertelling en architectuur leiden tot een goed uitgebalanceerde documentaire die verre van een standaard architectuurmonografie is.