Feature

Bij nader inzien: Honderd jaar Jahrhunderthalle

Het is een klein wonder dat de Jahrhunderthalle in Breslau (Wroclaw) de afgelopen eeuw heeft doorstaan. Een solide Duitse constructie van gewapend beton en Pools pragmatisme maakten het modernistische pionierswerk van Max Berg uit 1913 onoverwinnelijk. Sinds 2006 prijkt het gebouw op de Unesco Werelderfgoedlijst.

Foto: miejscowka

1813, 1913, 2013: Er zullen niet al te veel inwoners van de Poolse stad Wroclaw zijn die deze jaartallen met hun imposante Hala Ludowa, hun Volkshal, in verband brengen. Toen de hal een eeuw geleden werd voltooid, lag hun stad nog in Duitsland en heette ze Breslau.
In 1813 werden de ‘Bevrijdingsoorlogen’ tegen Napoleon ingezet, en met succes. Dat memoreerde het Duitse Rijk een eeuw later met tal van ‘bevrijdingsmonumenten’. De wereld, ook die van kunst en architectuur, danste daags voor het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog op de vulkaan. Alles wat bedacht kon worden leek toen mogelijk; een groter contrast dan tussen het pompeuze, neobarokke Völkerschlachtdenkmal van 91 meter hoog in Leipzig en de Breslause Jahrhunderthalle, beide dus uit 1913, is nauwelijks denkbaar.
In Breslau was stadsbouwmeester Max Berg begin vorige eeuw de pionier van het moderne bouwen. Hij ontwierp met zijn collega professor Hans Poelzig een ambitieus plan voor een tentoonstellings- en jaarbeursterrein, waarbij hij het jubileum van 1813 slechts als een excuus gebruikte om de Duitse keizer tot een flinke greep in de staatskas te bewegen. Dat laatste mislukte, maar door de vooruitstrevende geest die toen in het welvarende Breslau heerste, kwam de Jahrhunderthalle er toch: als stralend middelpunt van een prestigieus complex met onder meer een paviljoen en pergola van Poelzig, alles ondergebracht in een park dat door Hugo Richter werd ontworpen.

Foto rechts: Motoeque

De Jahrhunderthalle van Berg is een ‘koepelbasiliek’ van Hagia Sophia-achtige allure maar dan van ‘staalbeton’, zoals de Duitsers het noemen. Het was bij oplevering niet alleen het grootste tentoonstellingsgebouw van de wereld, maar ook Duitslands eerste gewapende betonconstructie van een dergelijke grandeur. De koepelconstructie is 42 meter hoog en heeft een doorsnee van ruim 65 meter. Bijzonder zijn de getrapte cirkels aan de buitenkant, die je binnen niet waarneemt. De doorsnee van de binnenruimte is 95 meter, goed voor tienduizend staan- of zesduizend zitplaatsen. Helaas was er geen geld meer voor de geplande wandschilderingen door Oskar Kokoschka. Het bleef binnen bij ’Sichtbeton‘.
Met beton als esthetische basis en functionaliteit als motief zette Max Berg met zijn ‘Hal van de Eeuw’ de toon voor de modernisten van het Europese interbellum. In Breslau zelf traden architecten als Mendelssohn, Scharoun, Rading en Moshamer in zijn voetsporen. Her en der in de stad zijn nog sporen van het nieuwe bouwen. Vlak bij de Jahrhunderthalle werd in 1929 voor de Wuwa-tentoonstelling (Wohnung und Werkraum) een Werkbund-Siedlung gebouwd, die Breslau definitief tot een modernistische modelstad maakte. Nou ja, ‘definitief’. Niet iedereen was van die revolutionaire geest gecharmeerd. Na de machtsovername door de nazi’s benutte Hitler de hal met enige weerzin voor grote manifestaties.

Het gebouw overleefde de bombardementen en Breslau werd dankzij de naoorlogse grensverschuivingen het Poolse Wroclaw, en toen zaten de communisten met het gebouw opgescheept. Zij waren bepaald geen fans van de Duitse bouwkunst en nog minder van de avant-garde. Dat wil zeggen, van systeem-dwarse architectuur. In de DDR werd Hans Scharoun als ‘decadente formalist’ niet voor niets bij de ontwerpen voor de Stalin-Allee (nu Karl-Marx-Allee) gepasseerd door de adepten van neoclassisistische ‘Stalin-barok’. In Wroclaw ging de hal als Hala Ludowa, Hal van het Volk, in 1945 haar derde leven in. De Volksrepubliek Polen benutte het gebouw voor een propagandistische tentoonstelling over de ‘herwonnen gebieden’ – een oorsprongslegende die Breslau, ooit als Boheems klooster begonnen, een Pools verleden toedichtte. Daartoe werd de halve binnenstad in de loop der jaren van een quasi Pools gotisch, middeleeuws uiterlijk voorzien, althans voor zover de ‘Duitse’ stenen niet voor de wederopbouw van Warschau werden gebruikt.
Maar dat ging natuurlijk niet op met het gewapend beton van de Jahrhunderthalle. Daarom plaatste men in 1948 een hoog naaldvormig monument voor het gebouw, ter ere van die ‘hergewonnen gebieden’, en werd het gebouw benut voor propagandadoeleinden, zoals prestigieuze socialistische schrijverscongressen. Al snel kwam hier sport en vermaak bij – een mix die ook in het Derde Rijk al was beproefd. In de jaren zeventig huisde de bioscoop Gigant in de hal, met 4.000 plaatsen. Het was een super solide bouwwerk, zoals Polen er niet veel bezat.
Nadat het IJzeren Gordijn was geopend, zette de hal haar multifunctionele leven voort. Inmiddels was er op het ooit zo serene jaarbeursterrein een wildgroei aan bij-, aan-, en inbouwsels ontstaan, waar zich na 1989 alras commerciële activiteiten ontplooiden. Met barretjes en kiosken en eindeloze reclames werd het een bonte kermis.

Foto: Maciek Lulko

Maar sinds de laatste eeuwwisseling heerst er in Wroclaw weer een verlichte geest. Het Duitse verleden van de stad wordt niet meer zo krampachtig verloochend en je mag zelfs weer ‘Breslau’ zeggen, zonder van revisionisme verdacht te worden. De Hala Ludowa wordt sindsdien ook weer Hala Stulecia genoemd, Hal van de Eeuw.
In 2005, toen ik er voor het eerst kwam, lag Bergs ontwerp er niettemin vrij troosteloos bij. Het heette weliswaar ‘gesaneerd’  te zijn vanwege een bezoek van de Poolse paus, maar het was een zeer pragmatische opknapbeurt, nieuwe stoeltjes en toiletten en niets fundamenteels. Toeristen vonden zelden de weg naar het complex, dat door een arm van de rivier de Oder van de binnenstad wordt gescheiden.
Het is aan bezielde Poolse en internationale architectuurliefhebbers te danken dat de Jahrhunderthalle eerst als Pools monument en vervolgens in 2006 als Unesco-werelderfgoed werd erkend. Als gevolg daarvan zijn nagenoeg alle aanbouwsels van na 1913 inmiddels verwijderd. Verder is het herstel typisch Pools work in progress. Dit verhindert niet dat het multifunctionele gebruik van de Centennial Hall, zoals haar huidige internationale naam luidt, wordt voortgezet: voor sport en muziek, beurs, preek en congres. Met een multimedia-fontein buiten, een nieuwe lichtinstallatie binnen en ambitieuze schetsen voor toekomstig gebruik kan Bergs hal haar eeuwfeest in elk geval aan.