Waarnemers van de straat

Binnen het programma Streetwise onderzoekt de Rotterdamse Academie van Bouwkunst  sinds 2013 de rol en de betekenis van de straat als sociale ruimte. Het onderzoeksprogramma gaat over ‘de taal en de codes van de straat’ in de meest brede zin, een verkenning op sociaal, stedenbouwkundig, architectonisch en functioneel gebied.

Sharon Zukin, door de weersomstandigheden in New York helaas alleen via Skype aanwezig, stelde zich de vraag hoe steden in tijden van globalisatie toch een lokale urbane cultuur kunnen houden. Tussen 2010 en 2011 onderzocht ze met haar team zes lokale winkelstraten over de gehele wereld: in New York, Toronto, Amsterdam, Berlijn, Shanghai en Tokio.
Zukin definieerde de straat als een alledaagse stedelijke ruimte, open voor het publiek en het gezicht van een wijk. Ze liet een aantal voorbeelden zien voor gelijktijdig lokale en globale winkels: bijvoorbeeld de reclame van een Turkse bakker in de wijk Wedding in Berlijn met zijn internationale aanbod en gelijktijdig een voor de lokale broodcultuur typische tekst ‘Täglich frische Backwaren’.
Mooi was ook de gewaarwording van de verschillende tijden en culturen die zichtbaar kunnen zijn op de gevels van (winkel)panden: op de eerste verdieping is nog de zelfbewuste bedrijfsvermelding van een Duitstalige immigrant uit 1910 te lezen. Op de compleet veranderde begane grond bevindt zich heden een Mexicaans restaurant. Palimpset – een opnieuw beschreven, hergebruikt perkament – noemt Zukin deze gelijktijdigheid.

Daarna benoemde Zukin in haar lezing een aantal economische, sociale en verbeeldende karakteristieken van ruimte, aan de hand waarvan ze de zes winkelstraten heeft onderzocht. Bijvoorbeeld structured space, waarbij naar de kapitaalstructuur van een straat wordt gekeken, naar de huisbezitters, de winkelbezitters, de kopers en naar de afkomst van het kapitaal. Andere karakteristieken zijn lived space, de gradaties van echte interactie, van co-aanwezigheid of uitsluiting van bepaalde groepen in een straat maar ook het collectieve geheugen en imagined space, het onderzoek naar beelden uit het heden en verleden die bij de gebruikers leven en naar de vergelijking tussen de fysieke ‘echte’ straat en de via de media opgeroepen beelden.

Minder abstract was haar verhaal over de veranderingen van ‘culturele ecosystemen van de straat’. Twee typologische voorbeelden zijn me bijgebleven: een winkelstraat in New York die transformeerde van immigranten winkels – ‘immigrants dream‘ – naar ‘upgraded shops‘, zoals kunstgalerieën, eetgelegenheden, etc. Beide stadia van de straat zijn op hun manier precies afgestemd op het publiek maar verschillen qua diversiteit en couleur locale. Het andere voorbeeld ging over een winkelwijk in Shanghai die wonderwel dankzij visie en initiatief van één winkelbezitter en dankzij de economische crisis in Azië vanaf 1997 niet veranderde in een anonieme hoogbouw-wijk met mondiale, inwisselbare winkels, maar haar lokale shop-architectuur (weliswaar met een ander soort winkels voor een kapitaalkrachtiger publiek) behield.

Vrij voorspelbaar volgde een pleidooi voor de diversiteit en de sociale, economische en culturele rijkheid van de lokale winkelstraten, waarbij deze diversiteit alleen maar door door het ingrijpen van de overheid kans zou maken om te overleven. Sturing alleen door de ‘markt’ leidt tot verval van het locale ecosysteem. Sharon Zukin eindigde met een afbeelding van een rij chique winkeletalages naast elkaar, waarbij alleen door de erboven liggende gevels een locatie ergens in Nederland herkenbaar is: ‘Is this your street?’

De lezing van architect Mark Brearley was een geestige (‘nothing turns out as we expected!’) en qua hoeveelheid getoond materiaal overweldigende presentatie van projecten die hij en zijn team voor Greater London hebben ontwikkeld. In deze tijd voltrok zich het herdenken van de ‘forse en rommelige’ stad ‘towards an urban renaissance‘, zoals het rapport van Richard Rogers over Engelse steden uit 1999 heette. Onderdeel van de onderzoeken, masterplannen en projecten, uitgevoerd in opdracht van de burgemeesters tussen 2001 en 2013, was de herstructurering van in totaal 600 alledaagse winkelstraten, de zogenaamde highstreets, buiten het centrum van Londen. Winkelstraten in min of meer gemarginaliseerde suburbs. Wie ooit in een van die wijken terecht is gekomen, weet wat verwaarlozing en liefdeloosheid in de openbare ruimte betekenen.

Een ongelooflijke hoeveelheid werk is hier verzet. Kaartmateriaal, analysetekeningen, beeldkwaliteitsplannen, foto’s van wijken en uitgevoerde projecten volgden elkaar tijdens de lezing van Brearley in rap tempo op. Inspirerend en uitdagend, op hoe vele verschillende manieren je een straat kunt mappen! Er waren kaarten op verschillende schaalniveaus van alleen de bebouwing, de diepte van de kavels, de typologie van de blokken, winkels en bedrijfsgebouwen, van soort en aantal winkels. Buiten het centrum van London zijn meer dan de helft van alle arbeidsplaatsen op de highstreets en twee derde van de mensen woont op niet meer dan vijf minuten loopafstand van een highstreet. Deze door de spreker genoemde getallen laten de immense economische en sociale betekenis van deze straten zien.

De lezing van Brearley is ook een oproep voor het grijpen van alle zich aanbiedende (politieke) kansen (‘new ways setting messages out‘) en voor het slim benutten van de machtige marketingmachinerie voor het uitdragen van ideeën, in dit geval via de burgemeester en zijn organisatie en rondom de 80ste verjaardag van Richard Rogers. Het moge duidelijk zijn dat zo een grote hoeveelheid ambitieuze projecten alleen maar mogelijk is door samenwerking, ook en vooral met lokale organisaties. Helaas waren de Brearleys voorbeelden niet erg specifiek over de manier van samenwerking. Maar één uitspraak kwam telkens weer terug: projecten slagen als het lukt de trots van de bevolking op hun stadsdeel te laten opleven.

Twee heel goede, geoefende sprekers! Het was een plezier om te luisteren. Een minpuntje was dat beiden weinig specifiek waren in hun voorbeelden. Het waren er vooral veel. Als de opzet van de lezingen het verruimen van de waarneming van de studenten en het inspireren tot nieuwe onderzoeksvragen was, is deze avond zeker geslaagd. Een aspect werd helemaal niet genoemd: het feit dat winkelstraten helemaal geen openbare ruimtes voor iedereen zijn. Vele steden hanteren een restrictief beleid: bepaalde groepen zijn niet welkom in de winkelstraten. De Engelse Anti-Social Behaviour, Crime and Policing Act geeft locale autoriteiten en privaat veiligheidspersoneel de wettelijke basis, personen met ongewenst gedrag te verwijderen. Waarbij ‘ongewenst’ zo ruim gedefinieerd is dat het alles kan zijn – het gehele openbare leven zelf, behoudens winkelen uiteraard. De openbare ruimte verdwijnt.