Next nature, spelen met vuur

Er is enorm veel geschreven en gezegd over ‘natuur’ en de rol van de mens hierin. Zowel op filosofisch als wetenschappelijk vlak zal hier ook het laatste woord nog niet over gesproken zijn. Allereerst is het van belang te weten wat Van Mensvoort onder ‘natuur’ verstaat namelijk “niet door mensenhanden geroerde omgevingen”. Denk aan de maan, de diepzee en de zuidpool. Omgevingen, en dit is essentieel, waarin complexiteit, selectie en evolutie leiden tot een natuurlijk evenwicht en een instandhouding met als enig doel: overleven.
Nu, wanneer het gaat over next nature dan spreekt Van Mensvoort van “natuur ontstaan door menselijk handelen”, een omgeving (cq. systeem of proces) die kenmerken vertoont van een natuurlijke omgeving (zichzelf in stand houdend) maar door de mens gecreëerd is. Deze ‘nieuwe natuur’ is terug te vinden op celbiologisch niveau maar vooral in de technologische wereld: netwerken, datasystemen en (virtuele) logistieke processen en stromen: fenomenen die door de mens gecreëerd zijn maar analogieën vertonen met natuurlijke processen. De mens hebben de systemen, nadat ze erdoor gemaakt zijn, niet of slechts beperkt nodig om voort te bestaan.

Het laboratorium Next Nature is een denktank die bewustwording wil creëren van, en een discussie op gang wil brengen over, fenomenen die je onder next nature kunt verstaan. Dit doet het lab vooral door iconografische ‘illustraties’ van het principe next nature, bijvoorbeeld schoenen gemaakt van de huid van een rog, waarvan het materiaal op bestelling gekweekt wordt en door middel van genetische modificatie voorzien van het gewenste patroon. Middels deze vaak provocatieve illustraties wordt de verbeelding geprikkeld en niet zelden een discussie over ethiek beoogd. Met ditzelfde doel rijdt er bibliobus-achtige truck rond, de Nano-Supermarket, die het woord en de (symbolische) vruchten van de ‘nieuwe natuur’ moet verspreiden.

De gelijkenis tussen natuurlijke en technologische systemen wordt regelmatig als basis gebruikt voor mogelijke toekomstscenario’s. Liam Youngs denktank Tommorow’s Thoughts Today bijvoorbeeld extrapoleert het fenomeen next nature in toekomstige urbane scenario’s, vaak radicaal en niet zelden dystopisch van karakter. Het werk van Next Nature staat met hun begrijpbare gadgets die alle woorden over het fenomeen overbodig maken in prettig contrast. De genoemde roggen-lederen schoenen, een algenlamp, nano-wijn en een kookboek voor kweekvlees: ze zoeken de grenzen van het natuurlijke maar ook van ethische kwesties op en illustreren hiermee perfect wat next nature is. Zonder een oordeel te vellen overigens, en naast de kracht is dat ook een mogelijke zwakte van het geheel. Een negatieve uitleg zou namelijk kunnen zijn dat het werk van Next Nature blijft steken in ‘gadgets’ die op het eerste gezicht nogal flauw overkomen en in essentie steeds een herhaling zijn van hetzelfde principe.

De relevantie van next nature voor de architectuur wordt door Van Mensvoort in deze lezing helaas nauwelijks toegelicht. In de stortvloed aan beelden is er welgeteld één afbeelding waarmee hij verwijst naar architectuur: een ‘natuurlijke’ touwbrug in Noordoost-India, die geconstrueerd is door boomwortels gecontroleerd te laten groeien. Toch is er een zichtbare relatie, die vooral duidelijk wordt middels het schema dat Van Mensvoort gebruikt om te illustreren wat next nature is en hoe het zich verhoudt tot andere ‘stoffelijke’ zaken.

In de vier kwadranten zijn feitelijk alle natuurlijke en niet-natuurlijke fenomenen in te delen. Het mag duidelijk zijn: de zaken die Van Mensvoort onder next nature schaart bevinden zich in het kwadrant rechtsboven: man-made maar (gedeeltelijk) beyond control. Niet geheel toevallig is dit kwadrant voor veel ontwerpers en architecten een fascinerend gebied, getuige de universele en in golfbewegingen terugkerende zoektocht naar minder ‘manipulatieve’ of meer ‘natuurlijke’ architectuur. Architectuur als discipline zal per definitie een man-made gebeuren blijven, gebonden aan de rechter helft van het schema, maar op de verticale as zal waarschijnlijk een beweging naar boven plaatsvinden. Zie bijvoorbeeld de fascinatie van veel architecten voor de ‘ongecontroleerde groei’ van een favela (sloppenwijk), de utopische voorstellingen van Tommorow’s Thoughts Today en een term als ‘organische stedenbouw’ die steeds meer in zwang raakt. Mogelijk wordt dit verlangen naar ‘ongecontroleerdheid’ nog extra gevoed door het feit dat de ‘oude’ natuur en daarmee de ervaring van het sublieme steeds verder naar de achtergrond verdwijnt en dat men die sublieme ervaring nu zoekt in de synthetische maar even overweldigende wereld van de ‘nieuwe natuur’.

Het architecturaal discours verwant aan het thema ´oude natuur´ versus ´nieuwe natuur´ (en dan feitelijk over evolutie in de architectuur) wordt het meest treffend verwoord door Emmanuel Levinas. In zijn schrijven Heidegger, Gagarin en wij (1961) toont hij haarfijn het onderscheid aan tussen de betekenis van architectuur in de wereld van de ‘oude natuur’ en die in de ‘nieuwe natuur’. Dit doet hij door enerzijds het wortelen aan de plaats en de afwerende houding ten opzichte van technologie die daarmee gepaard gaat (zoals in Heidegger) te benoemen en daartegenover het door hem zelf gedroomde einde van de sedentaire beschaving te beschrijven. In dit laatste scenario, het scenario van de nieuwe natuur zoals Levinas het ziet, bevrijdt van de mens zichzelf juist door los te komen van zijn plaatsgebondenheid. Technologie is in bij Levinas geen oorzaak maar een gevolg van het proces van ‘ontwortelen’ dat al eerder door de mens in ingezet. Immer, willen wij niet altijd al ongebonden zijn? Levinas beweert dat de technologie de mens helpt los te komen van de “Heideggeriaanse wereld met haar bijgeloof van de plaats”.

Het bewijs dat Levinas daarvoor aanvoert is het feit dat de mens de plaats definitief heeft kunnen verlaten door (in de persoon van ruimtevaarder Yuri Gagarin) ruim een uur te bestaan buiten iedere horizon, in het absolute van de homogene ruimte. Hiermee zou de techniek de wereld definitief gedemystificeerd en de natuur onttovert hebben. Een nieuwe wereld werd ontsloten waarin de mens zich definitief van zijn ‘nachtelijke zwaarte’ kan ontdoen.

Wie nu niet alleen de definitie van next nature in zijn achterhoofd houdt, maar ook het besef dat technologie het (al dan niet Heideggeriaans) plaatsgebonden zijn grotendeels heeft weerlegd, zal niet anders kunnen dan erkennen dat het begrip ‘organische stedenbouw’ binnen afzienbare tijd een heel nieuwe dimensie kan krijgen.
Voor wie hier nog niet zeker van is: zorg dat u de rijdende Nano-Supermarket niet mist, dan bent u in ieder geval voorbereid mocht next nature binnen nu en enkele jaren de wereld overwoekeren. U bent gewaarschuwd.