Expulsions, een ontwrichtende trend

Architectuur kan opgevat worden als het formuleren van de (fysieke) condities van ruimte. Het uitvoeren van deze (mentale) constructies kan tot gevolg hebben dat iemand ingesloten of buitengesloten wordt (of zich zo kan voelen). Of het nu gaat over het ontwerp van een (tuin)muur, een huis of een gevangenis je bent binnen of buiten. Ook designproducten kunnen als status product er voor zorgen dan mensen zich ‘binnen of buiten’ gesloten voelen. Hoewel deze voorbeelden betrekkelijk onschuldig lijken, spelen deze mechanismen op een andere schaal en in een andere context een perverse rol in de ordening van onze wereld.

Enkele weken terug opende het NRC op de voorpagina met de kop “de angst voor terreur is terug”. Diezelfde ochtend waarschuwde Saskia Sassen tijdens het ToDays Art Festival in Den Haag voor een klein gezelschap voor de “de fixatie op veiligheid”. Saskia Sassen is hoogleraar sociologie aan Columbia University in New York. Daarnaast is ze lid van de Club van Rome en publiceerde een aantal opmerkelijke boeken over globalisering en de gevolgen hiervan voor steden. In 1991 schreef ze haar boek The Global City en werd wereldwijd een van de meest geciteerde denkers op dit gebied.

Saskia Sassen begint haar verhaal met de observatie dat er sinds 9/11 in Washington DC 33 gebouwen neergezet zijn, met een totaal van 17 miljoen m2 ( het Pentagon is  2,4 miljoen m2), die allemaal te maken hebben met dienstverlening in de veiligheidsindustrie). Big Data is in deze veiligheidsindustrie vooral Big Business geworden. De mensen die hier werken zijn goed opgeleid en zitten in hoge salarisschalen die ze graag willen behouden. Alleen al dat gegeven zorgt er voor dat we de komende jaren nog heel veel ‘angst voor terreur’ zullen ervaren.

Het was een opmaat naar haar recent verschenen boek Expulsions. De term ‘expulsion’, betekent uitdrijving en gaat verder dan de in het jargon gebruikelijke term sociale uitsluiting. Sassen wil met de term tot uitdrukking brengen dat er vanaf de jaren ´80 financiële constructies geïntroduceerd zijn die tot gevolg hebben dat miljoenen mensen niet alleen geen toegang meer hebben tot sociale en financiële stelsels, maar hierdoor ook uit hun huis, land of leefomgeving verdreven zijn. Het boek heeft dan ook als ondertitel: brutality and complexity of the global economy. Ze onderscheidt vier grote trends: 1 – krimpende economieën en daarmee groeiende schulden, werkloosheid, ongelijkheid  en een toename van het aantal ontheemden, 2-  een wereldmarkt voor het opkopen van land, 3 – een explosie van nieuwe financiële activa, waarbij risico en beloning uit elkaar zijn gegroeid en 4- grootschalige industriële vervuiling van land en water.

Deze vier vormen van sociaal economische en ecologische ontwrichting zijn niet te verklaren als een gevolg van armoede en onrecht, maar zijn te beschrijven in termen van een mechanisme van uitsluiting. Sassen zoekt in haar publicatie naar de onderliggende patronen. In haar optiek heeft dit alles te maken met onze systemen voor financiering, mijnbouw en de toenemende complexiteit van onze kennis en technologie.
Ze kiest voor extreme situaties om het verhaal duidelijk neer te zetten en ziet parallellen tussen processen en regio’s die in eerste instantie niets met elkaar gemeen hebben. Zoals in de VS en Rusland, twee landen die in politiek economische opzicht elkaars opponent zijn. Hier wordt op eenzelfde wijze en met eenzelfde logica, in bepaalde streken het land door mijnbouw vergiftigt wordt en de lokale bewoners verdreven. Het zijn dezelfde productietechnieken die het land verwoesten en de natuurlijke omgeving transformeren in ‘dead land’ en ‘dead water’, dezelfde mijnbouw, dezelfde technieken dezelfde logica die het leven verbant uit de biosfeer.

Ze constateert dat vanaf de jaren ‘80 door nieuwe vormen van financiering een omslagpunt werd bereikt. Na de verwoestingen van de Tweede Wereldoorlog is een mondiaal financieel systeem opgezet om de (westerse-)wereld op te bouwen. Economische groei kwam gelijk te staan met maatschappelijke welvaart. Vanaf de jaren ‘80 werd economische groei steeds meer vereenzelvigd met welvaart voor (internationale) bedrijven. Universiteiten, onderwijsinstellingen en regeringsbeleid staan in het teken van economische profijt voor grote ondernemingen. Deze multinationals zorgen door slimme juridische constructies dat ze zo min mogelijk verantwoordelijkheid dragen voor de werknemers en de maatschappij.

Waar voorheen financiering bedoeld was om mensen met een bescheiden inkomen een hypotheek voor hun huis te verschaffen, werd dit stelsel door wiskundigen, juristen en accountants getransformeerd tot een complex en financieel instrument om mee te handelen en te speculeren. Sassen maakt een onderscheid tussen de begrippen ‘banking’: handelen van geld waar de bank een bepaalde dekking voor heeft, en ‘finance’: ‘iets’ wat je niet hebt maar waar je wel mee kunt speculeren.
Het gevolg hiervan is dat in de VS de afgelopen jaren 13 miljoen huishoudens niet meer aan hun hypotheekverplichtingen konden voldoen Dit resulteerde in 9,3 miljoen huisuitzettingen waar 35 miljoen mensen de gevolgen van ondervonden. Terwijl nu aan de ene kant van de weg huizen leeg staan, leven aan de andere kant mensen in zogenaamde ‘tent cities’.

Sassen vergelijkt deze verdrijvingen in het welvarende VS met het verjagen van boeren van hun land in Afrika of in Latijns Amerika. Multinationals kopen daar grond op van zwakke nationale overheden met een grote schuldenlast, om vervolgens deze grond voor de productie van biobrandstoffen te gebruiken. De flora, de kleine boeren en de voedselproductie wordt vervangen door grootschalige productiebedrijven die geen enkele binding of verantwoordelijkheid hebben met de bestaande bevolking en cultuur. In 2006 ging het om een totaal van 220 miljoen hectare.

Haar motto voor het gesprek in Den Haag was “giving speech to that which has been rendered invisible”. In haar visie zouden we bestaande opvattingen moeten de-theoretiseren en destabiliseren, om te komen tot een herbezinning over ordening. Haar stellingname doet enorm denken aan de studies van Michel Foucault in de jaren ’60. In zijn boek Histoire de la folie (Geschiedenis van de waanzin) onderzocht Foucault hoe macht beschreven kan worden in termen van uitsluiting. Zijn werk focust zich op studies van grondwetten om zo de dieptestructuren van het weten in kaart te brengen. Via systemen van inkadering, reglementering, registratie en hiërarchie wordt omstreeks de 17 de eeuw disciplinering als macht geïntroduceerd. Zich onttrekken aan het arbeidsproces werd als hoofdzonde opgevat en als een gevaar voor de bestaande orde. Dit was al reden genoeg om in aanmerking te komen voor uitsluiting of opsluiting.

Het zijn dezelfde thema’s die Sassen beschrijft, echter in Expulsions worden ze vooral in verband gebracht met complexe en speculatieve financiële constructies. Sassen registreert de actuele wereld vanaf de jaren ‘80, geeft kennistheoretische analyses en brengt vier mondiale trends in kaart die ze onderbouwt met haar observaties en een grote hoeveelheid overtuigende statistieken.
In het algemeen bepaalt technologie voor een groot deel onze perceptie van de wereld en hoe we in de wereld handelen. Sassen laat overtuigend zien hoe ‘finance’ een belangrijk onderdeel van deze technologie is geworden. Haar conclusies krijgen extra diepte als men ze naast de studie over Disruptive Technologies uit 2013 van het McKinsey Global Institute legt. In deze studie worden twaalf innovatieve sectoren in kaart gebracht die voor de huidige maatschappelijke en economische orde ontwrichtend kunnen zijn. Deze twaalf ‘next big things’ zijn in willekeurige volgorde: mobile internet, automation of knowledge work, internet of Things, cloud technology, advanced robotics, autonomous and near autonomous vehicles, next generation genomics, energy storage, 3D printing, advanced materials, advanced oil and gas exploration, recovery and renewable energy.
De ontwrichting van deze ontwikkelingen zit vooral in het gegeven dat door deze ict gerelateerde versnelling van onze technologie, productie- en dienstenketens gaan veranderen. In de huidige situatie zitten in de productieketen van grondstof tot consument vele schakels van arbeid en dienstverlening. Dit zijn de banen voor de middenklasse en zij hebben de westerse wereld welvaart en stabiliteit opgeleverd. Deze lagen worden door de nieuwe ontwikkelingen in de toekomst overbodig. Deze ontwikkelingen zullen rond 2025 een economische impact hebben met een jaarlijkse omzet tussen de 14 en 33 miljard dollar. Dat is 1 tot 2 maal het Bruto Nationaal Inkomen (BNI) van de gehele Europese Unie (en 20 tot 42 maal het BNI van Nederland). Wie houdt dit nog tegen?

Expulsions wordt wel eens betitelt als een wake-up call. Echter als je de enorme financieel technologische ontwikkeling overziet, dan komt de vraag naar boven: een wake up call, maar voor wie en is het niet te laat? Van onze huidige politici weten we dat deze zelden uitgeslapen reflecteren over toekomstige technologische ontwikkelingen en zich liever vastbijten in de lengte van een Europese komkommer.