Recensie

Back to the future?

Dutch New Worlds van Christian Salewski is hét standaardwerk over het Nederlandse scenariodenken tussen 1970 en 2000, aldus Allard Jolles.

Nederland Nu Als Ontwerp, Carel Weeber. Nieuw Nederland 2050 (1987)

Het boek Dutch New Worlds, Scenario’s in de stedenbouw en ruimtelijke ordening in Nederland, 1970-2000 van Christian Salewski is in 2012 verschenen en werd onlangs bekroond met de IPHS boekenprijs voor innovatieve boeken over planningsgeschiedenis. Wellicht krijgt het boek hierdoor de aandacht die het verdient. Dat zou terecht zijn, want het is niets minder dan hét standaardwerk geworden over het werken met scenario’s in Nederland tussen 1970 en 2000. Het boek laat overtuigend zien wat ontwerpend onderzoek allemaal vermag, en vooral ook wat niet. Tegelijkertijd ziet de professionele ontwerper zichzelf al lezende in alle helderheid in de toenmalige vakwereld staan, niet als eenling, maar als exponent van een stedenbouwkundig tijdperk. Een louterende bewustzijnservaring.

Straks is nu
De laatste zin van Dutch New Worlds blijft lang hangen. Dat komt niet omdat het de laatste zin is, maar om wat de zin beweert: scenario’s in de ruimtelijke planning kunnen vergeleken worden met onderzoek, maar dan wel “onderzoek naar het heden, niet naar de toekomst. Scenario’s kunnen aantonen waar een beslissing op gebaseerd was en wat de verwachtingen van de besluitnemers waren”. Salewski kiest zijn woorden altijd zorgvuldig en ook hier is hij heel precies. Denken over de toekomst is volgens hem vooral nadenken over de eigen tijd. En wie, zoals Salewski, de geschiedenis van voorbije virtuele toekomsten bestudeerd, ziet naast al die verschillende meningen over die toekomst vooral de tijd opdoemen waarin die denkbeelden ontstonden.

2e Nota Ruimtelijke Ordening (1966). Ruimtelijke structuurschets voor Nederland omstreeks 2000.

Straks is toen
Zo bezien hebben denken over de toekomst en geschiedenis als vak veel met elkaar gemeen. Ze bestuderen niet alleen periodes aan weerszijde van het heden, maar hebben in onderwerpkeuze altijd een “actuele aanleiding en dienen altijd een actueel doel”, zoals de Franse filosoof en journalist Raymond Aron (1905-1983) het in De zin der geschiedenis opschreef. Het laatste hoofdstuk van Salewski is daar een fijne toegift op. Wat zei Aron? Er kunnen er steeds weer nieuwe geschiedenisboeken over hetzelfde onderwerp verschijnen, omdat er altijd een actuele aanleiding is die bepaalt welk historische fragment nu weer in een ander licht moet worden beschouwd. En het actuele doel stuurt meer dan eens eventuele conclusies. Ook bij denken over mogelijke toekomsten is dat ‘licht’ allesbepalend. Salewski laat overtuigend zien dat het werken in scenario’s toch vooral bestaat uit het maken van een match tussen gewenste, mogelijke en waarschijnlijke toekomsten, vanuit het hier en nu. Ook de manier waarop dat dan gaat, komt ruim aan bod. Daar heeft Salewski heldere schema’s bij gemaakt (die gaan school maken!) en krijgen we uitgebreid verslag van steeds weer een andere manier van kijken naar bijvoorbeeld de Markerwaard of Nederland als geheel.

Straks is toeval
Salewski heeft gelijk, natuurlijk zijn scenario’s altijd veel meer aan het heden gebonden dan hun onderwerp doen vermoeden. En ze zijn inderdaad doorgaans bedoeld om bestuurders in de gelegenheid te stellen bepaalde keuzes af te zetten tegen de wenselijkheid van de gevolgen van die keuzes, mocht een van de scenario’s waarheid worden. Natuurlijk, een besluit valt nooit uitsluitend op basis van een scenariostudie, maar de beelden en redeneringen die bij de resultaten worden getoond en verteld, hebben altijd effect, hoe kortstondig soms ook. Stedenbouw kan immers niet anders dan met statistieken uit het verleden – nieuwer dan van gisteren kunnen ze per definitie niet zijn – vandaag een plan maken voor straks. En dan heb je prognoses nodig, of die nou de demografie, sociaal-maatschappelijke thema’s, macro-economische trends of klimaatvoorspellingen betreffen. Maar de toekomst bepalen of veranderen ten opzichte van het heden is toch echt iets anders. Die rol is voor ruimtelijke scenario’s niet weggelegd.

Spread uit het besproken boek.

Straks is vloeibaar
Salewski doet meer. Hij laat overtuigend zien dat scenario’s in stedenbouw en ruimtelijke ordening voor 2000 in zeer sterkte mate synchroon liepen met het ideaal van de maakbare samenleving. En dat laatste is, zo stelt Salewski in zijn, precies waar het misging. “[…] niet alleen sluiten scenario’s alle interessante ontwikkelingen die ontstaan als gevolg van ongeloofwaardige gedragingen en toeval uit, maar dwingen ze scenariomakers ook om een uniform en homogeen beeld van een toekomstige maatschappij te tekenen. Dit is precies wat de ruimtelijke ordening en stedenbouw niet moeten doen.” Of, zoals stedenbouwkundige Wim Hartman het ooit bedacht in zijn boek De Vloeibare Stad, ieder individu maakt zijn of haar ruimte iedere keer opnieuw en alle beslissingen van die individuen tezamen maken of bepalen de ruimte. Niet het plan. Dat speelt een andere rol.

Straks is straks
Het was de hoogste tijd dat iemand eens een keer deze periode in de Nederlandse stedenbouw van context voorzag en ook de hoogste tijd dat de vakwereld voor eens en voor altijd zou gaan beseffen dat het nooit om het in het scenario geschetste toekomstbeeld gaat, maar voor 90% om de communicatieve kracht van het verhaal, in woord en beeld. Dit maakt dat het boek, mede door het vele beeldmateriaal en de perfecte vormgeving, het predicaat standaardwerk verdient.
Toch blijft het denken over de toekomst met behulp van scenario’s nuttig. Dat ze nooit uitkomen is niet erg, ze gaan immers over het heden? En wie de afzender ook is, de publicaties, vooral die met onheilstijdingen, halen steevast het nieuws. Als we nu niet die kant op gaan, dan….als we nu niet snel stoppen, dan…als we nu niet snel iets doen aan de tweedeling, dan…ja dan? Je weet alleen zeker, dat er een actuele aanleiding is om zoiets te roepen en dat er een actueel doel mee wordt gediend. Legitiem, zeker, maar er is niets toekomstigs aan.