Feature

Wereldbollen uit de catalogus

Heeft Rotterdam een mooi stationsgebouw met een mooi plein, gaan ze er een reusachtig beeld voor plaatsen. De kunstenaar mag dan wereldberoemd zijn, maar de voorstelling is misschien wel iets te mondiaal bekend, suggereert Fred Feddes. Hij verzamelde tijdens een virtuele wereldreis meer dan zestig wereldbolsculpturen in de openbare ruimte en dat stelt hem in staat om de Rotterdamse bollen van Olafur Eliasson in internationaal perspectief te plaatsen.

Lashkar, Afganistan. Foto jhnmccbe

Rotterdam krijgt een sculptuur bestaande uit twee wereldbollen die precies op de plek van Rotterdam aan elkaar vast zitten, zo werd onlangs bekend. Het beeld heet ‘Kissing Earth’ en volgens de kunstenaar Olafur Eliasson behandelt het de vraag: ‘Hoe leggen we een verband tussen onze lokale omgeving en globale kwesties?’ De commissie die het beeld koos, noemt het zowel ‘typisch Rotterdams’ als van ‘internationale allure’. De bedoeling is dat toeristen straks speciaal voor het beeld naar Rotterdam komen.

Maar waarom naar Rotterdam komen? Ze kunnen ook naar Mirpur, Hama, Belfast, Manila, Neustrelitz, Jeddah, Albufeira, Islamabad, Ouagadougou, Lashkar Gah, Zoetermeer, Nunspeet en nog tientallen andere plaatsen verspreid over de hele wereld. In al deze steden en dorpen zijn wereldbollen in de openbare ruimte te bewonderen, zo ontdekte ik op een virtuele rondreis in verloren uurtjes op internet. Ik zocht vooral naar wereldbollen op rotondes, omdat dat een mooi beeldrijm geeft: een bolletje op een rondje en dat rondje staat zelf weer op het bolletje. Mijn teller staat ondanks deze inperking al op zestig. Een inventarisatie van alle globes op pleinen en in perken ter wereld zou in de honderden lopen.

Grozny is het centrum van de wereld. Foto Lucian Kim

Overal zijn deze publieke wereldbollen opgeladen met hooggestemde idealen, een verlangen naar het kosmopolitische, en een zucht naar citymarketing. In Ouagadougou, Burkina Faso, siert een aardbol met lauwertak de Rotonde van de Verenigde Naties. Ook in het Zuid-Koreaanse Busan bekroont de globe een VN-monument. De wereldbol met vredesduif in Bamako, Mali, herinnert aan het einde van de burgeroorlog van 1992. In Lashkar Gah, Afghanistan, komen er zelfs drie vredesduiven aan te pas om de aarde te ondersteunen. In het Franse Couëron dragen twee houten handen een houten bol die de rechten van de mens uitbeeldt. De opmerkelijke wereldbol in Greven, Duitsland, opgebouwd uit kleurrijke menselijke figuren, symboliseert het verlangen naar mondiaal wederzijds begrip. De klimmende figuren op de bol in het Belgische Meeuwen-Gruitrode daarentegen ‘symboliseren de bedrijvigheid en dynamiek van de mens’ terwijl de vijf metalen banden die de planeet bijeenhouden ‘symbool staan voor de vijf deelgemeenten van Meeuwen-Gruitrode, elk met hun eigen dynamiek, binnen de eenheid van één gemeente’.

Suhrentalstrasse, Oberentfelden, Zwitserland Toelichting: ‘Drei menschliche Gestalten heben den Erdball in die Höhe.’ Fotograaf onbekend, bron Fred Feddes.

Het Midden-Oosten is ruim vertegenwoordigd, van de exuberante verlichte globe in Jeddah, Saoedi Arabië, via de torenhoge sokkel in Al Ain, Abu Dhabi, tot en met het mandarijnvormige exemplaar in de Syrische stad Hama. Pikant is de gedaantewisseling van een rotonde in Qatar, waar de wereldbol na verloop van tijd is vervangen door twee spiesbokken. Ook dit moet symbolisch zijn: in plaats van de mondiale oriëntatie hijst Qatar nu de lokale identiteit op een voetstuk. Ik zwijg nog van het tragische lot van de wereldbol in Sohar, Oman, die in 2011 een van de decors van de Arabische lente was en kort daarop is gesloopt. Net als overigens de parelrotonde in de Bahreinse hoofdstad Manama.

Duitsland scoort hoog in de Edelstahlweltkugel-ranglijst. De bol op de Weltmeisterkreisel in Duisburg is gewijd aan de befaamde kaartenmaker en stadgenoot Gerhard Mercator. In Wiehl refereert een draadbol aan ‘die Industriegeschichte unserer Gegend bis zur heutigen Zeit’. Een smaakvol gestileerd exemplaar staat in Wetzlar naast de sponsorende Leica-fabriek. Geestig is de reusachtige theepot verkleed als wereldbol in de Beierse porseleinhoofdstad Selb: ‘Die Kanne ist ein Symbol dafür, dass auf allen Kontinenten Porzellan aus Selb benutzt wird.’ En in Rüthen staat een sculptuur ontworpen door drie gymnasiastes met een bevlogen leraar die in de rotonde een ‘Fundgrube für Ideen’ zag. Hun creatie is een stapeling van lokale, regionale en mondiale referenties: van onder naar boven zijn dat de Rüthense stadsezel, een jute zak, de wereldbol, een bever en het stadswapen.
Een van mijn favorieten is de globe van Euba, een dorp met tweeduizend inwoners bij Chemnitz in voormalig Oost-Duitsland. Het schattige kleine bolletje is door de plaatselijke meestersmid Tauscher vervaardigd uit gebogen metaaldraad met werelddelen uit plaatmateriaal, een constructie die sterk lijkt op het Rotterdamse voorstel. Wie wil weten waar Euba ligt, kan op deze rotonde terecht, want op de aardbol is op een vrolijke, John Körmeling-achtige manier de eigen plaatsnaam aangebracht. Euba is zo trots op deze attractie dat het dorp inmiddels een replica heeft geschonken aan de Wessie-zustergemeente Schwanau.

Wereldbol nabij Columbus Circle NYC. Foto dendroaspis2008

Nederlandse globes steken mondiaal gezien flets en ongeïnspireerd af. Rotterdam hoeft vanuit Hendrik-Ido-Ambacht weinig concurrentie te vrezen. Interessant in zijn publiek-private bevlogenheid is de bol van Nunspeet, getiteld ‘Embracing the World’, een geschenk van de fietsfabriek Shimano: ‘Het zeven meter hoge werk stelt een wereldbol voor die omklemd wordt door twee personen. Zij verbeelden de gemeente Nunspeet en Shimano. Eendrachtig houden ze de wereld tussen zich in evenwicht.’

De zestig globes die ik tot dusver wereldwijd tegenkwam, vertonen enige stilistische verscheidenheid. De continenten zijn soms nauwkeurig geschilderd of gefiguurzaagd en soms bijna abstract aangeduid. Circa 45 procent bestaat uit gesloten bollen en 55 procent uit open draadconstructies waarop de werelddelen als platen zijn aangebracht.
Goede voorbeelden van de open variant zijn, naast Euba en Rotterdam, te vinden in Mirpur en Islamabad, beide in Pakistan, in Manila en in het Zwitserse Oberentfelden. Het is niet per se nodig ze door de dorpssmid te laten maken, want de Duitse firma Weltkugelmanufaktur levert ze op bestelling. De catalogus vermeldt modellen van 100 tot 350 cm doorsnede, maar ook een doorsnede tot 15 meter is mogelijk voor deze ‘faszinierende Sphären die unverwechselbare Akzente setzen’.

Wereldbol uit de catalogus van Weltkugelmanifaktur

Op de meeste rotondes staat één wereldbol, behalve in Albufeira. Daar zijn het er twee. Soms zijn er meerdere bollen van verschillend formaat, en dan zitten de kleinere in de grotere. Dat is het geval bij de geodetische bol ‘Rise’ in West-Belfast, die door de kunstenaar wordt omschreven als ‘a representation of a new sun rising to celebrate a new chapter in the history of Belfast’. Het is een echte allemansvriend want: ‘The sculpture can be seen in the round from any angle; it welcomes views from all vistas and political and religious persuasions.’ In de volksmond heet hij overigens niet ‘Rise’ maar ‘Belfast Balls’ of ‘Westicle’.

Opvallend is dat openbare wereldbollen in de belangrijkste wereldsteden vrijwel ontbreken. In New York ken ik er twee, maar de ene is nog over van de Wereldtentoonstelling uit 1964 en de andere staat voor de deur bij Donald Trump. Van Bamako tot Meeuwen-Gruitrode spreken de beelden vaker van een verlangen naar een volwaardige plaats in de grote wereld dan van een reeds ingeloste belofte. Hun doel wordt navrant samengevat in de tekst die de aardbol siert op een rotonde in de Tsjetsjeense hoofdstad Grozny: ‘Grozny is het centrum van de wereld.’

De compositie van twee wereldbollen van gelijke grootte die precies tegen elkaar aan zijn geplaatst, ben ik op mijn wereldreis nog niet tegengekomen. Rotterdam heeft dus een eigen niche gevonden waarmee het zich op de drukke mondiale markt van wereldboltoerisme zeker kan onderscheiden.
Wel moet er aan de retoriek misschien nog worden gesleuteld. Want wat doen die twee bollen op het stationsplein eigenlijk met elkaar? Rotterdam kust Rotterdam. Merkwaardig.

Kissing Earth, Olafur Eliasson.