Groeten uit Athene

Door de recente gebeurtenissen in Griekenland zijn de beelden van het Syntagmaplein en het Griekse parlementsgebouw welhaast bekender geworden dan dat van de Akropolis. Het ontwerp van het parlementsgebouw, oorspronkelijk gebouwd als paleis in het nieuwe koninkrijk voor koning Otto I, is in de eerste helft van de 19e eeuw ontworpen door de Duitse architect Friedrich von Gärtner. In de directe omgeving van het gebouw staan uit diezelfde eeuw publieke gebouwen die een indrukwekkende, klassieke schoonheid bezitten en een belangrijke rol speelden bij de totstandkoming van de nieuwe hoofdstad Athene. Het feit dat het huidige Athene deze gebouwen te danken heeft aan de samenwerking tussen Griekse weldoeners en van oorsprong buitenlandse architecten is minder bekend. De geschiedenis achter de totstandkoming van deze gebouwen is een prachtig staaltje van internationale uitwisseling avant la lettre.

Van oktober 2014 tot februari 2015 was er in Athene een zeer rijke tentoonstelling over het werk van de Deense architect Theophil Hansen te zien, gecurateerd door George A. Panetsos en Marilena Z. Kasimati. De tentoonstelling schetste een compleet beeld van zijn oeuvre met zeer sprekende aquareltekeningen. De catalogus die met deze tentoonstelling verscheen is rijk aan historische waardigheden. Zo valt te lezen dat in het geboortejaar van Theophil Hansen Denemarken failliet ten gevolge van jarenlange oorlogen en rampspoed. De moeilijke omstandigheden betekenen echter het begin van de ‘Deense Gouden Eeuw’. Het is de tijd waarin een sterke geest van vernieuwing door de Koninklijke Deense Kunstacademie in Kopenhagen raast. De architect Theophilus Hansen (1813-1891) studeert in deze periode aan de Kunstacademie onder de neo-classisist Gustav Friedrich Hetsch die hem in aanraking brengt met het werk van Karl Friedrich Schinkel. Na zijn afstuderen krijgt Hansen de mogelijkheid om met een studiebeurs naar Duitsland te reizen. Zijn plannen reiken echter verder. Hij arriveert na vijf maanden vanuit Triëst per boot in Athene. Hij wordt in de haven van Piraeus opgewacht door zijn oudere broer – tevens architect – Christian.

Christian Hansen woont sinds 1833 in Athene. Hij is benoemd tot ‘architect van het hof’ in het nieuwe koninkrijk van Griekenland. Athene was destijds nog een dorp, maar door haar nieuwe rol als hoofdstad bestemd uit te groeien tot een moderne Europese metropool. Theophilus wordt opgenomen in de kringen rond zijn broer, waarin ook Eduard Schaubert verkeert, architect/stedebouwkundige en een leerling van Schinkel, die in zijn functie als hoofd ‘stadsplanning’ een grote bijdrage levert aan de organisatie van het moderne Athene.

In Athene bestudeert Theophilus de Griekse oudheid, waaronder de toepassing van polychromie dat veelvuldig in de Griekse oudheid werd toegepast. Hij geeft les op de Kunstacademie en assisteert zijn broer bij het ontwerp van het Universiteitsgebouw, de eerste universiteit in Griekenland en een van de meest verfijnde gebouwen uit die tijd. In 1842, 29 jaar oud, begint Theophilus zijn eigen praktijk. Zijn carrière neemt een sprong met de private opdracht van de Griekse baron Georgios Sinas, ondernemer en bankier, voor een observatorium. Van Sinas doneert grote sommen geld aan filantropische, culturele en onderwijsinstellingen in het nieuwe Griekse koninkrijk. Voor Theophilus Hansen betekent het zijn eerste kans om zijn kennis van polychromie toe te passen. Het observatorium is nu nog steeds één van de visueel sterk aanwezige monumenten, duidelijk zichtbaar vanaf de Akropolis.

De Griekse revolutie van 3 september 1843 betekent echter het einde van het docentschap en de publieke opdrachten van zowel Christian en Theophilus als van Schaubert. Uit het buitenland afkomstige ambtenaren worden uit hun ambt gezet en vervangen door Griekse ambtenaren. Omdat het observatorium een private opdracht is, kan Theophilus tot de oplevering aan het project blijven werken. In 1846 wordt het observatorium opgeleverd en vertrekt hij naar Wenen.

Tien jaar later, in 1856, overlijdt Georgios. Zijn zoon, baron Simon Sinas, erft niet alleen zijn vermogen, maar ook zijn generositeit. Hij heeft de wens om een gebouw aan de stad te doneren en vraagt Theophilus een Academie voor de Wetenschappen te ontwerpen. Theophilus ontwikkelt het idee van een ‘Atheense Trilogie’. Naast het bestaande Universiteitsgebouw zal een Academie voor de Wetenschappen en een Nationale Bibliotheek komen. Zijn werkzaamheden in Wenen verhinderen hem om continue in Athene te zijn. Hansen schuift bij de bouw van de Academie voor de Wetenschappen de destijds 24-jarige architect Ernst Ziller (1837-1923) naar voren om supervisie te voeren. Dit heeft een grote invloed op het verdere verloop van Zillers carriere.

Het derde gebouw van de trilogie, de Nationale Bibliotheek, wordt ook door Theophilus ontworpen en toegezien door Ziller. Het gebouw is gefinancierd door de Griekse broers Vallianos, groot geworden door het handelen in graan en schepen. Het voltooien van de trilogie neemt uiteindelijk 46 jaar in beslag. Bijzonder aan de gebouwen is, naast de rol die ze hebben gespeeld in de vorming van het moderne Griekenland, wederom de volledige implementatie van het gebruik van polychromie.

In de jaren dat er gewerkt wordt aan de Atheense trilogie wordt Theophilus gevraagd naar zijn mening over het ontwerp voor het Zappeion: een tentoonstellings- en conferentiezaal in het centrum van Athene. Door het overlijden van de oorspronkelijke architect en zijn kritiek op het ontwerp krijgt Theophilus de kans om het ontwerp naar zijn hand te zetten. Het gebouw wordt gefinancierd door de Griekse ondernemer en weldoener Evangelis Zappas met het idee om de industriële- en landbouwproductie aan de wereld te presenteren. (Meer dan een eeuw later worden hier de documenten ondertekend voor de toetreding van Griekenland tot de Europese Gemeenschap). Ook voor het Zappeion ligt de dagelijkse leiding van de bouw bij Ernst Ziller die zich zo ontwikkelt tot de belangrijkste architect van Athene. Hij ontwerpt belangrijke gebouwen voor de stad, waaronder het huidige presidentiële paleis en het Nationaal Theater. Twee gebouwen van zijn hand, het herenhuis Schliemann en het herenhuis Stathatos, fungeren tegenwoordig als musea.

Het herenhuis Schliemann, waar nu het Numismatisch Museum is gevestigd, is gebouwd in de jaren ’80 van de 19e eeuw in opdracht van Heinrich Schliemann, een Duitse zakenman en archeoloog. De eerste verdieping functioneerde als ruimte waar het sociale leven van de familie Schliemann plaatsvond. De slaapkamers, de bibliotheek en de twee werkkamers (één voor de zomer en één voor de winter) waren gehuisvest op de 2e verdieping.

Het herenhuis is zeer rijk gedecoreerd. Ziller verwerkt in de decoratie Schliemanns passie voor de oudheid: op meerdere plekken in en rond het gebouw is bijvoorbeeld het swastika teken te vinden. Het refereert aan het archeologisch werk van Schliemann die het kruis ontdekte in de stad Troje.

Het herenhuis Stathatos, waar nu het Museum voor Cycladische Kunst is gehuisvest, is gesitueerd op een hoek en bestaat uit twee vleugels, parallel aan de straten die het perceel afbakenen. Het gebouw is ontworpen voor de familie Stathatos, groot geworden in de rederij. Op het punt waar de twee vleugels elkaar ontmoeten, bevindt zich de entree. Vanaf de straat is er een prachtige sequentie van ruimten gemaakt. Via de voortuin komt men middels een over een diagonale as lopende trap in een ovale open entree op de 1e verdieping, gevolgd door een elegante hal en een rond atrium in de oksel van het gebouw. De sequentie van goed geproportioneerde kamers zet zich aan weerszijden van de hal door.

De laatste decennia is Athene, net als in de 19e eeuw, explosief gegroeid. Helaas heeft veel vooroorlogse bebouwing plaats gemaakt voor een enorme hoeveelheid eentonige, grauwe gebouwen. Tijdens een bezoek aan de stad wordt het verval pijnlijk zichtbaar. Door de grote veranderingen in de 19e eeuw zagen architecten als Theophilus Hansen en Ernst Ziller kansen in Athene, waarbij de gebouwen die zij ontwierpen staan voor de ontwikkeling van Athene tot een moderne Europese metropool. Anno 2015 balanceert de Griekse staat op de rand van de afgrond en staat het land wederom grote veranderingen te wachten. Wellicht dat een ‘Griekse Gouden Eeuw’ zich zal aandienen, waarbij rijke Grieken eenzelfde generositeit zullen tentoonspreiden als hun voorgangers en architecten continuïteit kunnen geven aan een Europese cultuur.