Het onmogelijke vrijheidsdenken in Almere Oosterwold

MVRDV maakte in 2011 een plan voor Oosterwold. Een gebied tussen Almere en Zeewolde aan weerszijden van de snelweg A27 met plaats voor 15.000 woningen en een omvang van 4300 hectare. Volgens het plan moet hier een ‘eldorado’ ontstaan waar men slingerend langs erven en tuinen, onderweg appels kan kopen. Onlangs vond een conferentie over Oosterwold plaats waarin de stand van zaken werd besproken. Het was opmerkelijke bijeenkomst waarin – zoals het New Town Institute op Twitter opmerkte – de naam MVRDV niet viel en de werkelijkheid vooral die van de beleidsmakers was.

Het oorspronkelijke plan van MVRDV geldt als aanjager om een monofunctioneel agrarisch gebied divers en multifunctioneel te maken. De mogelijkheden zijn nagenoeg onbeperkt: elke kavel een eigen vorm en elke vorm van bebouwing wordt toegestaan; op kavels kunnen woningen maar ook kantoren, bedrijfsruimtes en publieke voorzieningen worden gebouwd. Het ordende principe is een grondverdeling van 18 % bebouwing, 8 % wegen, 13 % publiek groen, 2 % water en 59 % stadslandbouw. Tot wat voor vorm zoiets leidt is even spannend als ongewis. Dat is de theorie. De praktijk kenmerkt zich door een gebiedsregisseur die vooral in abstracte termen over Oosterwold vertelt: dat het voor iedereen nieuw is, en spannend, een zoektocht naar het DNA van het gebied, otters in een nieuwe omgeving.
De mensen die willen gaan bouwen in Oosterwold heten terecht initiatiefnemers, zij geven vorm aan dit ruimtelijke experiment. Er zijn nu 185 initiatiefnemers, een aantal dat zeker niet tegen valt, aldus de gebiedsregisseur. Het moment dat er gebouwd gaat worden komt langzaam maar zeker dichterbij. Bij degenen die gaan bouwen liggen nogal wat verantwoordelijkheden. Er moet archeologisch onderzoek worden verricht, de grond moet bouwrijp worden gemaakt, er moet voorzien worden in wateropvang, een ontsluitingsweg over de kavel moet worden aangelegd, en aangezien er geen riolering komt vindt afvalwaterzuivering op eigen terrein plaats.

Terwijl de verantwoordelijkheden bij de initiatiefnemers reusachtig zijn, is de positie van de gemeente Almere halfslachtig. Er zou een gebied moeten komen waar vrijheid hoogtij viert, maar in plaats daarvan is loslaten = monitoren het adagium. Uiteindelijk is ook voor dit gebied een bestemmingsplan gekomen dat beperkingen oplegt. De controledrift blijkt groot en het vertrouwen van de gemeente Almere dat zelfs zeer minieme eisen toch kunnen leiden tot een aangename omgeving, lijkt te ontbreken. Tekenend is de aanvullende verplichting dat er aaneen gebouwd moet worden. Losse bouwwerken leiden tot versnippering en dat kan de bedoeling niet zijn.

Problematisch is ook dat het ambtelijke apparaat niet is geëquipeerd om inkomende plannen voor Oosterwold te toetsen. Uit presentaties van twee initiatiefnemers bleek dat de gemeente traag is met het beoordelen van de plannen, om tegen de sluitingstermijn een aanzienlijke hoeveelheid wijzigingen op te leggen. Ook was het bij de gemeente niet bekend dat het gebied onder de Crisis en herstelwet wordt ontwikkeld, waardoor de wettelijke normen minder streng zijn.
Tijdens de conferentie werd de indruk gewekt dat niemand weet hoe Oosterwold eruit komt te zien, maar dat iedereen een mening zou moeten hebben. Dat niemand weet hoe het eruit komt te zien is logisch, dat is immers aan de initiatiefnemers. Dat alle aanwezigen, voornamelijk gemeente-, provincie-, en rijksambtenaren om een mening werd gevraagd is ronduit zorgelijk want strijdig met de oorspronkelijk principes. Ruimtelijke ordening blijkt ook in Oosterwold nog een overheidstaak Het geloof in de technocratie om dit gebied tot (de juiste) ontwikkeling te brengen is groot: het waterschap bekommert zich om de terugkeer van verdwenen vogels, het waterleidingbedrijf maakt zich zorgen om de kwaliteit van het drinkwater en de verhouding tussen rood, groen en geel moet op orde zijn.

Aandacht voor de esthetiek bleef achterwege – behalve dan de plichtmatige uitroep Belgische toestanden – terwijl hier het onderscheid gemaakt wordt. Wat gebeurt er als de ruimtelijke ordening geen overheidstaak meer is? Wordt de omgeving daar beter van, of slechter? Oosterwold krijgt zelfbouw zijn ultieme vorm. Beslissingen op individueel niveau of op groepsniveau beperken zich niet tot de woning, maar omvatten de gehele leefomgeving. Dat is nogal wat. Zullen hier vernieuwende vormen van gemeenschappen ontstaan, of zal in alle radicaliteit die de plannen omgeeft, het eindresultaat betrekkelijk conventioneel en alledaags zijn – zoals de realiteit van ‘vrije kavel wijkjes’ veelal is?

Vrijstaat Almere (1998) van Atelier van Lieshout is een niet uitgevoerd stedenbouwkundig project om van Almere een zelfvoorzienende plaats te maken die zich afzondert van de rest van het land. Hieruit is AVL-ville (2001) in het Rotterdamse havengebied ontstaan. Een ecologisch, autarkisch ‘dorp’ met stacaravanachtige woningen. Er werd kunst gemaakt, eten verbouwd, dieren werden gefokt, er was een energiecentrale en watervoorziening, én er werd alcohol geproduceerd. Over Oosterwold is nog veel ongewis. Het technocratische kader geeft geen antwoorden maar perkt in. Hoe radicaal, AVL-ville-achtig, mag Oosterwold eigenlijk nog worden?

Was de gemeente Almere oprecht in haar opzet, of was het bovenal citymarketing? Alleen door MVRDV’s oorspronkelijke ontwerp weer leidend te maken, kan er in de praktijk worden geleerd hoe het vrijgeven van ruimtelijke ordening werkt en wordt in Oosterwold het ontstaan van iets werkelijk vernieuwends mogelijk gemaakt.