Recensie

De achtertuin van Theo

Werklust, biografie van een gebruikslandschap is, afhankelijk van je standpunt, een fascinerend of huiveringwekkend verhaal in beeld en woord van fotograaf Theo Baart over het meest Amerikaanse stuk van Nederland, de Haarlemmermeer.

spread uit het besproken boek

Kan een fotoboek over een landschap persoonlijk zijn? Ja, uiteraard kun je dat zeggen, maar meestal is daarna een abstracte redenering nodig om die typering ook min of meer aannemelijk te maken. Het boek dat fotograaf Theo Baart over de Haarlemmermeer maakte is persoonlijk in gewonemensentaal. Hij fotografeerde het landschap waar hij als driejarige jongen kwam wonen en dat hij zijn hele verdere leven is blijven volgen. Tien jaar geleden ging hij er zelfs opnieuw wonen.
Uit het archief dat hij in veertig jaar bij elkaar fotografeerde is het boek Werklust ontstaan, een indrukwekkend portret van het meest Amerikaanse stuk van Nederland. Baart maakte onder de titel Bouwlust al eerder een boek over de polder rond koekoeksjong Schiphol, maar dat was een veel klassieker fotoboek, met essays van deskundige buitenstaanders.
Nu gaat hij tegelijk thematischer én persoonlijker te werk om de enorme veranderingen in de Haarlemmermeer te laten zien. Achtereenvolgens behandelt hij land, stad, straat, ventweg, vaart, startbaan, dijk en hoofdweg. En bij elk deel heeft hij zelf een goed doordachte inleidende tekst geschreven, met oog voor detail. Klinkt niet erg persoonlijk?

Wel bij Baart, die de allereerste foto die hij ooit maakte prominent in het boek heeft durven zetten. In 1975 had hij een plastic DDR-camera aangeschaft en om te kijken of dat ding het wel deed maakte hij vanuit de huiskamer een foto van de rijtjeshuizen aan de overkant. Dat leverde een korrelig testbeeld met een auto die als een veeg door het beeld reed. Niks bijzonders, maar nu staat die foto over twee pagina’s in het boek als opening van het hoofdstuk ‘Straat’.

spread uit het besproken boek

En het werkt, want Baart begon de Leeghwaterstraat in Hoofddorp in 2012 opnieuw te fotograferen aan de vooravond van de sloop. In het lege huis maakt hij een familieportret: zijn ouders, zijn broer en hijzelf voor een gestripte wand, de gaskachel is het enige dat nog resteert van de vroegere inrichting. Daarna dichtgetimmerde ramen, een graafmachine die een hap uit het dak neemt, de hekken rond het lege terrein met een artist impression van de huizen die er straks voor in de plaats zullen komen.
Droge beelden, die zonder sentimentaliteit het verdwijnen van een huis documenteren. ‘We hebben onze sporen getrokken ook al is dat niet zo zichtbaar meer’, laat Baart zijn vader zeggen, die als 28-jarige uit de Amsterdamse Kinkerbuurt naar Hoofddorp verhuisde om er hoofdonderwijzer van de dorpsschool te worden.

In de Haarlemmermeer is de verandering permanent, de ruimtelijke planning wordt gedicteerd door de woningbehoefte van grote buurman Amsterdam, door nationale en internationale infrastructurele lijnen als de A4, de A9, de HSL en de Westrandweg, door grondspeculatie en de hausse en neergang in de kantorenmarkt, maar bovenal door de reus Schiphol. Hoe illusoir het is om hier als gemeente grip op te krijgen, demonstreert het slotbeeld van het boek: een kantoorinterieur met een systeemplafond en een lege kapstok, aan de muur hangen een kaart van het gebied en twee ingelijste, niet-ontspiegelde foto’s van Baart zelf. Hier moeten de ambtenaren ruimtelijke ordening van de gemeente Haarlemmermeer weerwerk zien te leveren aan de grote krachten die op hen afkomen.

Fotografie is bij uitstek geschikt om veranderingen te documenteren, merkt Baart op, en daarvan getuigen niet alleen de verdwenen schuren die hij in de traditie van Bernd en Hilla Becher monumentaal heeft gefotografeerd, maar ook de tweeluiken van een plek voor en na een grote verandering, zoals het Burgemeester van Stamplein dat van een dorpswinkelcentrum op een desolate parkeervlakte veranderde in een shopping mall die op Schiphol niet had misstaan.
Veelzeggend, inderdaad, ‘maar foto’s analyseren niet’, constateert Baart tegelijk spijtig. Vandaar de teksten met mooie persoonlijke anekdotes – zijn moeder is een van de ‘malle wijven’ die zich verzette tegen de gestage uitbreiding van Schiphol –, maar vooral met beschrijvingen van de grote ruimtelijke veranderingen, van de aanleg van de Geniedijk in de net drooggevallen polder als onderdeel van de Stelling van Amsterdam tot de gebundelde deconcentratie die Hoofddorp explosief liet groeien en de huidige ontwikkeling van de Westas, de corridor tussen Schiphol, de Amsterdamse haven en bloemenveilig van Aalsmeer.

spread uit het besproken boek

De behoefte om het verhaal te vertellen van het Los Angeles van Nederland, waar nooit gebrek is geweest ’aan ondernemersgeest, opportunisme en creativiteit’, heeft ook geleid tot opmerkelijke keuzes in de vormgeving. Werklust is, anders dan de meeste fotoboeken en dus ook anders dan Bouwlust, een staand boek. En dat moet een moeilijke beslissing zijn geweest voor een landschapsfotograaf, want dat betekent dat de veelal liggende foto’s ‘over de vouw’ komen te staan. Pas in tweede instantie is het voordeel evident: zo kun je het boek zowel tekstueel als visueel veel makkelijker lezen.
De pagina’s zijn dan ook gewoon genummerd, bij elke foto staat zelfs de plaats vermeld waar die is genomen. Uiteraard in een bescheiden lettertype, en door de verticale plaatsing bovendien werkt het bijna als een grafisch element, maar evengoed is het voor een fotograaf een offer om het maagdelijk witte kader om de foto te verstoren. De meesten zijn daartoe dan ook absoluut niet bereid.
Heeft het daarmee als fotoboek aan kwaliteit ingeboet? Integendeel, het 252 pagina’s dikke en ruim twee kilo wegende Werklust is een prachtboek, met een hechte opbouw die nergens hermetisch wordt, met een diepe historische gelaagdheid, met een feilloze afwisseling van weidse landschappen en claustrofobische kantoorinterieurs, van rafelige rommelzones, markante portretten van bewoners en de pijnlijkheid die inherent is aan net opgeleverde nieuwbouwwijken.

spread uit het besproken boek

Het is lastig om hier geen opsomming te geven van beelden die me raken. Een paar dan. Er zijn oude bekenden bij uit Bouwlust die door hun nieuwe plek een nieuwe betekenis hebben gekregen, zoals de foto van twee verlegen boerenjongens in overall. Deze staat nu ingeklemd tussen een beeld van een gesloten begraafplaats waar een vliegtuig achterlangs taxiet en een dubbel beeld van een oude houten schuur die is gesloopt en de halfopen loods die daarvoor in de plaats is gekomen.
Er zijn onverwachte beelden als een halfvervallen kas die in gebruik is als autostalling, de tachtig jaar oude vleugelnootboom uit de tuin van de dorpsdokter die nu het nieuwe winkelcentrum markeert, een volledig gestript kantoorinterieur met enkel nog een wirwar van ontluchtingskokers aan het plafond, twee strenge nieuwbouwpanden waartussen een kneuterige pizzeria staat ingeklemd – een beeld dat je eerder in Vlaanderen zou verwachten dan midden in Hoofddorp.
Fascinerend zijn ook de vier spreads van de polder met Schiphol als een fata morgana op de achtergrond. Steeds vanuit hetzelfde perspectief genomen, maar bij steeds andere weersomstandigheden. Het mooiste is het beeld bij grondnevel: op de voorgrond zie je de sloot en de zware zwartgrijze velden, helemaal linksboven in beeld een veeg blauwe licht, waar de zilveren vogels heen willen. Schiphol zelf is gehuld in de mist – ook als je de luchthaven niet ziet, blijft ze allesbepalend.

spread uit het besproken boek

Het hoofdstuk ‘Hoofdweg’ blikt vooruit: wordt Schiphol een perifeer vliegveld door de opkomst van Dubai en Istanbul? Zal de circulaire economie werkelijk zijn intrede doen? Wat zullen de gevolgen zijn van de in 2013 opgeleverde A5, die een rechtstreekse verbinding tussen luchthaven en zeehaven tot stand bracht? Zeker is dat de Haarlemmermeer nieuwe veranderingen zal doormaken en Baart twijfelt: ‘Op welke plekken moet je nu met je camera gaan staan?’
Hij kiest voor de noordkant van de Haarlemmermeer en via de A5 gaat hij zelfs even naar het Westelijk Havengebied om de kerosinetankers te laten zien die daar aanmeren. Dat er een relatie is tussen Schiphol en de Amsterdamse haven is duidelijk en dat die sterker zal worden ook – op de enige foto die Baart op Schiphol heeft gemaakt zie je een vergadertafel met daarachter een reusachtige plankaart van de metropoolregio – maar toch voelt het een beetje als vals spelen als hij de Haarlemmermeer verlaat. Gelukkig keert hij na een paar beelden terug naar de vers geploegde aarde van de polder.

In het nawoord schrijft Baart dat Werklust, net als zijn voorganger Bouwlust uit 1999, ook snel gedateerd zal raken. Hij verheugt zich er al op: ‘Ik heb nog meer beelden van twintig jaar geleden die nog een andere betekenis kunnen krijgen.’ Er komt dus een vervolg, de titel is al bekend: Landlust. De Haarlemmermeer mag blij zijn met zo’n biograaf.